التبیان فی تفسیر القرآن ۱۱ جلدی

توضیحات

التبیان فی تفسیر القرآن تفسیرى از محمد بن حسن طوسى، معروف به شیخ طوسى، فقیه و محدّث و متکلم نامور امامى قرن پنجم.

تفسیر التبیان اولین تفسیر کامل شیعى از قرآن کریم است که مفسر آن، علاوه بر نقل روایات مأثور، با تکیه بر عقل و توجه به علوم مختلف به ارزیابى آراى تفسیرى گذشتگان و معاصران خود پرداخته است؛ ازینرو این تفسیر جامع انواع علوم و فنون متعلق به تفسیر قرآن، همچون صرف و نحو و اشتقاق و معانى و بیان و حدیث و فقه و کلام و تاریخ است. شیخ طوسى خود در کتاب فهرست مى‌گوید که کتابى بى‌نظیر در تفسیر قرآن دارد. پیش از این تفسیر، مفسران شیعه تنها به نقل روایات از صحابه یا ائمه علیهم‌السلام و نیز اشاره به برخى نکات لغوى و گاه نقل اسرائیلیات پرداخته‌اند. از میان مفسران اهل سنّت نیز تنها طبرى (متوفى ۳۱۰) علاوه بر نقل اقوال، به نقد آنها و انتخاب روایاتى که از نظر او اصحّ روایات بوده، پرداخته است.

التبیان فی تفسیر القرآن، تفسیر کل قرآن به ترتیب سوره‌هاى آن است. مفسر در آغاز هر سوره، به نام‌هاى آن و وجه تسمیۀ آنها، مکى یا مدنى بودن سوره، و وجود آیۀ ناسخ و منسوخ در آن اشاره کرده، سپس به بررسى اختلاف قرائات، معناى لغوى واژگان، اشتقاق، صرف، نحو و گاه نکات بلاغى آیات پرداخته و سرانجام، معناى کلى آیات را شرح و تفسیر کرده است. شیوۀ بیان و ترتیب مطالب در تفسیر وى عینا در تفسیر مجمع البیان فی تفسیر القرآن امین‌الاسلام طبرسى (متوفى ۵۳۸) به کار گرفته شده است، با این تفاوت که طبرسى، مباحث لغت و اعراب و قرائات و شأن نزول و معناى آیه را به روشنى از یکدیگر جدا کرده است.

شیخ طوسى در ابتداى تفسیر خود، فصلى مى‌گشاید و در آن به ذکر پاره‌اى نکات کلى در تفسیر و علوم قرآنى مى‌پردازد. نخست تحریف قرآن، به معناى زیادى یا نقصان در آیات، را مردود مى‌شمارد. و در ادامه، روایات دالّ بر عدم جواز تفسیر به رأى را مانع از تدبّر در قرآن و فهم ظواهر آیات نمى‌داند. طوسى سپس به تقسیم آیات محکم و متشابه پرداخته و دلایل و فوایدى بر وجود آیات متشابه در قرآن ذکر کرده است. موضوع نسخ آیات قرآن آخرین مبحثى است که شیخ طوسى در مقدمه به تفصیل به آن پرداخته است.

طوسى در التبیان فی تفسیر القرآن به آثار لغوى و تفسیرى پیش از خود توجه بسیار داشته و همواره آراى ادبى و کلامى و گاه مباحث فقهى و اصولى ایشان را نقل، و در بیشتر موارد بررسى کرده است؛ وسعت اطلاعات زبانى و ادبى شیخ طوسى، تفسیر وى را از لحاظ ادبى از تفاسیر متقدم شیعه و حتى اهل سنّت متمایز کرده است. و در بحث قرائات، از آنجا که وى روایات امامیه را مبنى بر جواز قرائت قرآن به اشکال مختلف موجود پذیرفته است، به قرائت قرّاء مشهور اشاره و گاه در تأیید رأیى خاص از آنها استشهاد کرده یا برخى قرائت‌ها را بر برخى دیگر ترجیح داده است؛ اما هیچ گاه قول ایشان را یکسره نپذیرفته و حتى گاه آنان را در نحوۀ قرائتشان تخطئه کرده است.

استشهاد از کلام شاعران جاهلى یا اسلامى، در تفسیر التبیان فراوان است. و به سبب تبحر شیخ طوسى در فقه امامیه و مذاهب اهل سنّت، مباحث فقهى و اصولى نیز در تفسیر وى مطرح شده است. وى در ذیل آیات الاحکام، با ذکر رأى فقهاى امامیه در اصل و فروع مسئلۀ مورد بحث، به اختلاف این آرا با رأى دیگر مذاهب فقهى اهل سنّت اشاره کرده. و غالباً تفصیل مباحث را به کتاب‌هاى فقهى خود، همچون سه کتاب نهایه و مبسوط و خلاف، ارجاع داده است. در پاره‌اى موارد که اختلافى اساسى میان فقه شیعه و اهل سنّت وجود دارد، وى با تفصیل بیشتر به بررسى ادلۀ فقهى دیگر مذاهب پرداخته و کوشیده است با تمسک به ظاهر آیه یا حتى با برگرفتن برخى مبانى ایشان، استدلالشان را به گونه‌اى جدلى مخدوش کند و رأى فقهى امامیه را اثبات کند.

منازعات کلامى در عصر شیخ طوسى، به التبیان صبغۀ کلامى خاصى بخشیده است تا آنجا که شاید بتوان آن را تفسیر کلامى خواند. بر این اساس، انبوهى از ردّیه‌ها بر عقاید و آراى تناسخیه، حشویه، خوارج، غلات، مجبّره، مجسّمه، مرجئه، مشبّهه و معتزله در التبیان آمده است. منبع