الجوهر النضید فی شرح منطق التجرید

الجوهر النضید فی شرح منطق التّجرید کتابی در علم منطق به عربی، تألیف علامه حلّی، در شرحِ بخش منطق کتاب تجرید الاعتقاد خواجه نصیرالدین طوسی است. منطق تجرید یک دوره کامل و بسیار مختصر درباره علم منطق است و علامه حلّی به سبب همین اختصار و نیز به دلیل وجود مطالب بسیار ارزنده در این کتاب، به شرح آن پرداخته است.

منطق تجرید و شرح آن (الجوهر النضید) مشتمل بر ۹ فصل است:

1. درباره مدخل منطق، شامل مباحثی از قبیل دلالت الفاظ، اقسام حمل و کلیات خمس.
2. درباره مقولات، که در آن از اقسام تقدم و تأخر نیز بحث می‌شود.
3. درباره قضایا، شامل مباحثی درباره اجزای قضیه، اقسام آن، مناط صدق در قضایا، تلازم شرطیات، جهات قضایا، تناقض و عکس.
4. درباره قیاس، که از مباحثی همچون اقسام قیاس، اشکال چهارگانه قیاس اقترانی، شرایط انتاج آن، قیاس اقترانی شرطی، قیاس استثنایی و لواحق آن بحث می‌کند.
5. برهان و تعریف، که در آن اقسام «‌مطالب‌» (پرسش‌های سه گانه ما، هل و لِمَ)، مبادی برهان، شرایط مقدمات برهان، احوال علوم، اقسام حد و مشارکت حد و برهان مطرح می‌شود.
6. جدل، شامل مباحثی چون مبادی جدل، مادّه و صورت و مواضع آن.
7. مغالطه، که در آن مواد مغالطه و اسباب آن بیان می‌شود.
8. درباره خطابه.
9. شعر.

الجوهر النضید به سبک «‌قال‌» و «‌اقول‌» نگاشته شده و دارای ویژگی‌های شروح انتقادی، تحلیلی و توضیحی است. نویسنده آن از اقوال بزرگان فن منطق، همانند ارسطو  و ابن سینا، استفاده کرده و در برخی موارد خواننده را به کتاب الاسرار الخَفیه (اثر دیگری از علامه حلّی) ارجاع داده است.

خواجه نصیر الدین طوسی منطق تجرید را مطابق با ساختار بخش منطق کتاب الشفاء ابن سینا و به روش ارسطویی نگاشته و از این رو، در آن به بحث درباره مقولات پرداخته و دلیل این کار را نیاز منطقی به بحث مقولات در مباحث تعریف و اکتساب آن دانسته است. علامه حلّی نیز، به تبعیت از او، در الجوهر النضید مقولات را شرح کرده و از صناعات خمس به تفصیل سخن گفته و حد و رسم را در بخش فن برهان مطرح کرده است، در حالی که در آثار منطقی دیگرش (مانند بخش منطق الاسرار الخفیه، و القواعد الجَلیه، به پیروی از روش ابوعلی سینا در منطق اشارات، بحث مقولات را از مباحث فلسفی دانسته و آن را از منطق به فلسفه منتقل کرده است. وی از صناعات خمس تنها به طرح برهان و مغالطه اکتفا کرده و پس از طرح کلیات خمس، حد و رسم را از فن برهان به مبحث تصورات منتقل کرده است. بنابراین، باب معرِّف (مباحث مربوط به تعریف) را قبل از باب حجت (مباحث مربوط به استدلال) آورده است. البته در منطق تجرید از ماهیت منطق و موضوع آن بحث نشده، اما شارح در الجوهر النضید به طور مختصر به بیان آن پرداخته است.

وجود نسخه‌های متعدد الجوهر النضید و نیز چاپ و ترجمه فارسی آن نشان می‌دهد که از متون رایج درسی منطق بوده و هست و حکیمان متأخر و مدرّسان معاصر از آن بهره برده‌اند.

الجوهر النضید از جهاتی از جمله اینکه چون تفصیل زیاد و اجمال بیش از حد ندارد، از دیگر آثار منطقی علامه حلّی ممتاز و متمایز است. علامه حلّی در الجوهر النضید مباحثی مانند نسبت‌های چهارگانه بین مفاهیم، کلی طبیعی، کلی منطقی و کلی عقلی، قضایای سه گانه (خارجیه، ذهنیه، حقیقیه) و تحلیل ساختار معنایی قضیه (= تحقیق محصورات) را مطرح نکرده، اما در «القواعدالجَلیه» و الاسرار الخَفیه آنها را آورده است. همچنین مباحثی همچون مقولات و تناقض در شرطیات را در الجوهر النضید مطرح کرده، اما در سایر آثار منطقی‌اش آنها را ذکر نکرده است. منبع