الذخیره فی علم الکلام

توضیحات

الذخیره فی علم الکلام که به الذریعه و ذخیره العالم و بصیره المعلم نیز شهرت یافته است یکى از مهمترین کتب کلامى سید مرتضى محسوب مى‌شود. سید مرتضى این کتاب را بعد از دیگر کتاب کلامى خویش؛ یعنى الملخص فی اصول‌ الدین نگاشته است. او کتاب اول را که درصدد بیان عقائد شیعه در اصول دین بود، نوشته که متاسفانه ناقص مانده است. لذا او در این کتاب قصد داشته آنچه را که در کتاب اول بیان ننموده است را بیان کند و در واقع این کتاب مکمل و متمم کتاب اول مى‌باشد.

اهمیت این کتاب به این است که مى‌توان گفت کتاب الذخیره، تنها کتاب مؤلف در کلام است که به عموم مسائل کلامى پرداخته و نظرات خود را در آنها بیان نموده است. این کتاب بعد از مؤلف مورد توجه علماء شیعه واقع شده است و از آن استفاده نموده‌اند و گاه بر آن شرح نوشته‌اند که از آن جمله، مى‌توان به شرح شاگرد سید مرتضى یعنى حلبى بر این کتاب نام برد.

مطالب مطرح شده در کتاب هر چند از نظم و انسجام خاصى برخوردار نیست و به صورت کلام فى… هر بخش بدون حفظ تناسب با بخش قبل بیان شده است؛ اما همۀ مطالب را مى‌توان طبق دسته‌بندى مشهور کتب کلامى در پنج بخش بیان نمود. مباحث مربوط به توحید (اسماء و صفات)، مباحث مربوط به عدل (افعال و آجال و…) مباحث مربوط به نبوت، مباحث مربوط به امامت و مباحث مربوط به معاد، که تفصیل آنها براساس نظم کتاب چنین است.

1. باب فی اننا نفعل على سبیل التولید: مؤلف در این باب طى دو فصل اثبات مى‌کند که آنچه از انسان صادر مى‌شود، افعال اوست بر سبیل تولید.
2. الکلام فی الاستطاعه و احکام‌ها و ما یتعلق بها: مؤلف در این باب در ۷ فصل قدرت را اثبات و شرائط و مبادى آن را بیان مى‌کند.
3. الکلام فی التکلیف: در این باب طى ۱۳ فصل بحث شده است از حقیقت تکلیف، صفات مکلّف، غرض از تکلیف، مسائل مربوط به مکلّف، ماهیت انسان، نیکو بودن تکلیف، انقطاع تکلیف و بعضى مسائل دیگر تکلیف.
4. الکلام فی الاعاده و ما یتعلق بها: مؤلف در این باب طى ۵ فصل بحث مى‌کند از اینکه چه چیزهایى جائز است، اعاده شوند و چه چیزهاى ممتنع است، اعاده شوند.او اثبات مى‌کند که اعادۀ جواهر جائز است و بحث مى‌کند از چیزهایى که توسط آنها جواهر از بین مى‌روند.
5. الکلام فی المعارف و النظر و احکامها: در این باب بحث شده است از نظر و احکام آن، تقلید در معارف و منشأ علم به معارف.
6. الکلام فی اللطف: در این باب مؤلف ابتداء لطف را تعریف کرده و وجوب آن را اثبات مى‌کند و سپس رابطۀ آن را با حسن تکلیف و قبح تکلیف بیان مى‌کند.
7. الکلام فی الآلام: در این باب مؤلف الم را تعریف کرده و وجه حسن یا قبیح بودن الم را بیان و سخن بکریه و اصحاب تناسخ را ابطال مى‌کند.
8. الکلام فی الاعواض: در این باب بحث مى‌شود از وجه حسن بودن عوض و وجوهى که به واسطۀ آنها عوض براى خداوند واجب مى‌شود. و وجوهى که عوض به واسطۀ آنها ساقط مى‌شود.
9. الکلام فی الآجال: مؤلف در این باب بحث مى‌کند از حقیقت اجل و احکام آن.
10. الکلام فی الارزاق: در این باب مؤلف اثبات مى‌کند که تنها به رزق حلال رزق گفته مى‌شود و کیفیت طلب رزق را بیان مى‌کند.
11. الکلام فی الاسعار: مؤلف در این باب سعر و رخص و غلاء را تعریف مى‌کند.
12. الکلام فی الافعال: در این باب بحث شده است از ثواب، عقاب و احکامشان.
13. الکلام فی النبوات: مباحثى که مؤلف در این باب بیان کرده است، عبارتند از: تعریف رسول و نبى، اثبات حسن بعثت انبیاء، دلالت کردن معجزات بر نبوات، جائز بودن ظهور معجزه از غیر نبى و عصمت انبیاء قبل و بعد از نبوت.
14. الکلام فی الاخبار: یکى از مباحثى که مى‌توان گفت از توابع مباحث نبوت است اخبارى است که از پیامبر به ما رسیده است. مؤلف در این باب خبر را تعریف کرده و کیفیت حصول علم از آن را بیان مى‌کند.
15. الکلام فی النسخ: مؤلف در این باب که باز از ملحقات مبحث نبوت مى‌باشد، بحث کرده است از نسخ شرایع، صحت نبوت حضرت خاتم(ص)، معجزه بودن قرآن، وجه دلالت کردن قرآن به نبوت آن حضرت و بیان دیگر معجزات پیامبر.
16. الکلام فی الامامه: مباحثى که در این باب مطرح شده است، عبارتند از: اثبات وجوب وجود امام در هر زمانى، بیان صفات امام، واقع شدن نص به امامت امیرالمؤمنین(ع)، سخنى پیرامون امامت ابوبکر، افضل مردم بودن امیرالمؤمنین(ع)، حکم محارب با امیرالمؤمنین(ع) و اثبات امامت سائر ائمۀ اثنی‌عشر.
17. الکلام فی الوعید السمعى: در این باب مؤلف بحث مى‌کند از احکام اهل آخرت، عذاب قبر، حساب، میزان، صراط، مستحق ثواب و عقاب و اکفار و تفسیق.
18. الکلام فی الامر بالمعروف و النهى عن المنکر: در این باب مباحث پیرامون امر به معروف و نهى از منکر؛ همچون اکراه و توابع آن است.
19. الکلام فی ما یستحقه الله تعالى من الاسماء: مؤلف در این باب بحث مى‌کند از اسمائى که براى خداوند مستحق هستند. او اسماء را به سه دسته تقسیم کرده و هر گروه را در یک فصل بیان مى‌کند که عبارتند از اسمائى که بر خداوند اطلاق مى‌شود از جهت قادر بودنش، اسمائى که بر او اطلاق مى‌شود از جهت عالم بودنش و اسمائى که بر حضرت حق تبارک و تعالى اطلاق مى‌شود به جهت حىّ بودنش.
20. الکلام فی ما یستحقه تعالى من الصفات: مؤلف در مورد صفات خداوند ابتداء بحث مى‌کند از اوصافى که مختص به یک نوع نیست، سپس از صفاتى که راجع به افعال اوست، صفاتى که راجع به اراده و کراهت اوست و در آخر از صفات سلبیه حضرت حق. منبع