المقنع

توضیحات

المقنع تألیف شیخ صدوق یا ابن بابویه (م ۳۸۱ق)، از مصادر اصلى فقه و از معتبرترین کتب فقهى شیعه است. این کتاب پس از کتاب «من‌ لا‌یحضره‌ الفقیه» از مشهورترین آثار علمى بجاى مانده از شیخ صدوق مى‌باشد.

این کتاب از زمان نگارش، مورد توجه فقهاى عظام واقع شده و از آنجایى که عبارت‌هاى آن بر گرفته از متن احادیث معتبر است، در بسیارى از کتب فقهى معتبر به آن استناد و از آن نقل قول شده است.

کتاب مشتمل بر یک دوره فقه منصوص از طهارت تا دیات است که در ضمن ابواب متعدد ارائه شده است. المقنع در حالى‌که مجموعه‌اى از دقیق‌ترین و عمیق‌ترین نظریات فقهى است، داراى متنى روان و بدون پیچیدگى در عبارت است بطورى‌که خواننده در استفاده از آن هیچ‌گونه مشکلى ندارد.

مؤلف درباره علت نام‌گذارى کتاب به المقنع مى‌نویسد: «پس از نگارش کتاب به این دلیل که مباحث مذکور در آن خواننده را بى‌نیاز مى‌کند نام آن را المقنع (بى‌نیاز کننده) نامیدم».

کتاب المقنع در واقع رساله عملیّه و مجموعه فتاواى شیخ صدوق است که بر اساس متن احادیث نوشته شده و آن‌طور که مؤلف بعد از خطبه کتاب تصریح کرده است با اعتماد به وجود این احادیث در کتاب‌هاى حدیث، اسانید روایات مذکور در کتاب را اختصاراً حذف نموده است.

این اثر شامل یک دوره فقه منصوص مطرح شده که موضوعات آن عبارت است از: ابواب طهارت، صلاه، زکاه، خمس، صوم، حج، ثواب الأعمال، نکاح، طلاق و اقسام آن، مکاسب و تجارات، ربا، دین، کفالات، لقطه، مزارعه، اجاره شراء اراضى اهل ذمه، قضاء، شفعه، ایمان و نذور و کفارات، صید و ذبائح، حدود، عتق و تدبیر و مکاتبه، وصایا، مواریث، داخل شدن در کارهاى حکومتى و نوادر.

از آنجایى که در قرن‌هاى سوم و چهارم هنوز تفریعات متعدد فقهى وجود نداشته است، در این کتاب گاهى مباحثى همچون جعاله، مضاربه و سایر انواع معاملات و هم‌چنین فروعات مختلف در ابواب مختلف مطرح نشده است.

از طرفى نظم و ترتیب در ابواب مختلف فقهى نظیر شرایع الاسلام و قواعد الاحکام وجود ندارد بطورى‌که گاهى بعضى از ابواب نظیر قضاء یا حدود در کنار ابواب تجارت دیده مى‌شود و همین‌طور مباحث اخلاقى مثل باب ثواب الاعمال و ادعیه متعدد از مباحث و فروعات فقهى مجزا نشده‌اند.

از ویژگى‌هاى کتاب تلفیق مباحثى است که در فقه متداول امروز ما از یکدیگر متمایز نشده‌اند، به عنوان نمونه مؤلف احکام مبطلات وضوء و غسل و مستحبات آنها را و احکام تخلى و انواع نجاست‌ها را با هم ذکر نموده و از یکدیگر جدا ننموده است و گاهى نیز بعضى از آنان را در داخل مسائل قسمت دیگرى بیان نموده است.

از دیگر ویژگى‌هاى کتاب احتیاط وى در بیان متن روایات است که حتى توضیحات مختصر را نیز با عباراتى مانند: «قال المصنف» مشخص مى‌کند؛ به عنوان مثال در کتاب حج پس از نقل روایت امام محمد باقر(ع) در توضیح روایت این‌گونه مى‌نویسد: «قال المصنف هذا الکتاب معناه أن السنه لا تقاس».

از دیگر ویژگى‌هاى کتاب المقنع نقل قول‌هاى متعدد مؤلف از پدر بزرگوارش على بن حسین بن بابویه(ره) مى‌باشد که از جمله در صفحات ۴۳، ۱۵۱، ۱۱۲، با عبارت‌هاى «قال فی رسالته إلیّ» یا «قال فی وصیّته علیّ»، این نظریات را مطرح مى‌نماید.

توجه مؤلف به مباحث اخلاقى باعث شده که وى بعد از باب نکاح و قبل از باب حج، بحثى را به عنوان ثواب الاعمال مطرح سازد که در آن به ذکر مستحباتى همچون انواع ذکرها، صله رحم، ادخال سرور در قلب مؤمن و اخلاق حسنه بپردازد