تتمه المنتهی : وقایع ایام خلفاء

توضیحات

تتمه المنتهی تألیف شیخ عباس قمى (۱۳۱۹-۱۲۵۴ق)، تاریخ خلفا و علما مى‌باشد که در نیمه دوم قرن سیزدهم هجرى و به زبان فارسی نوشته شده است. مؤلف، در بیان مطالب و مباحث، از آیات، روایات، اشعار فارسی و عربى و حکایت‌هاى عبرت آموز استفاده نموده است.

مؤلف پیش از شروع مطالب متن، مقدمه‌اى بسیار مختصر در مورد کتاب ذکر کرده و از باب تبرک، دو خطبه کوتاه از نهج‌البلاغه همراه با ترجمه، زینت بخش کتاب قرار داده است.

«طبقات خلفاء و اصحاب ائمه و علما و شعرا» اثر دیگر مؤلف مى‌باشد که ضمیمه کتاب شده است.

کتاب تتمه المنتهی مشتمل بر شرح و توضیح تاریخ خلافت خلفا و علما از سنه ۱۰ هجرى، یعنى ابتداى خلافت خلفاى ثلاثه، تا پایان زوال و نابوى دولت بنى عباس مى‌باشد که مؤلف آن را در سه بخش ذکر نموده است.

بخش اول، در مورد خلافت خلفاى ثلاثه تا پایان خلافت امام حسن مجتبى(ع) است. نویسنده اولین مطلب این بخش را به ذکر خلافت ابوبکر اختصاص داده است.

نویسنده، پس از ذکر خلفاى سه گانه، به بیان خلافت با برکت امیرالمؤمنین(ع) پرداخته است.

به دلیل اینکه بناى مؤلف به ذکر مطالب به صورت مختصر بوده است، لذا در مورد خلافت حضرت على(ع) به بیان وقایع جنگ با «ناکثین، قاسطین و مارقین» اکتفا نموده است.

مطلب پایانى بخش اول، در مورد خلافت امام حسن مجتبى(ع) است که بسیار کوتاه و در یک صفحه جاى گرفته است.

بخش دوم در مورد خلفاى بنى امیه مى‌باشد. این بخش از خلافت معاویه آغاز شده و تا سلطنت مروان بن محمد بن مروان حکم ادامه یافته است. در این بخش، یک تذییل و یک خاتمه نیز بیان شده است.

اولین مطلب این بخش در مورد ذکر امارات و خلافت معاویه و مختصرى از والدین او مى‌باشد. نویسنده در این قسمت به بیان و شرح قیام توابین در کوفه پرداخته است.

وى در تذییل، پیرامون بنى امیه از دیدگاه اهل سنت سخن گفته است. وى در این زمینه، آیات و روایاتى را بیان نموده و توضیح داده که از جمله آن‌ها، آیه ۱۷ سوره اسراء است.

نویسنده در خاتمه توضیحى در مورد خلفاى بنى امیه ذکر نموده و آن‌ها را به دو دسته تقسیم کرده است. دسته اول که در شام اقامت داشتند و دسته دوم در مغرب زمین. سرگذشت هر دو گروه به اختصار بیان شده است.

بخش سوم پیرامون خلفاى بنى عباس است. مؤلف، در این بخش علاوه بر ذکر خلافت خلفاى بنى عباس، مختصرى از مقاتل طالبین، تاریخ وفات اعیان و مشاهیر و معارفى که در روزگار آن‌ها اتفاق افتاده را بیان کرده و به اختصار شرح داده است.

اولین خلیفه‌اى که در این قسمت ذکر شده، «ابوالعباس السفاح» است. وى در روز جمعه سیزدهم ربیع‌الاول و یا نیمه جمادى الآخر سنه ۱۴۲ هجرى لباس خلافت پوشید.

آخرین مطلب این بخش، در مورد خلافت مستعصم بالله و زوال دولت بنى عباس مى‌باشد. در سنه ۶۴۰ق که مستنصر وفات کرد، فرزندش ابواحمد عبدالله مستعصم به جاى وى نشست و او آخرین خلفاى بنى عباس بوده که در عراق سلطنت کردند.