تفسیر القرآن الکریم (تفسیر ملاصدرا) ۷ جلدی

توضیحات

تفسیر القرآن الکریم تالیف ملاصدراى شیرازى (متوفاى ۱۰۵۰ق) است که شامل مجموعه‌اى از تفاسیر برخى سوره‌هاى قرآن کریم و به زبان عربى مى‌باشد. وى این تفاسیر را به‌صورت رساله‌هاى پراکنده و در مدتى کمتر از بیست سال نوشت.

ملاصدرا قصد داشت تفسیرى کامل و جامع بنویسد، ولى موفق نشد. وى در حدود ۱۰۴۰، کتاب مفاتیح الغیب لفتح خزائن العلوم المبرأه عن الشک و الریب را نوشت تا مقدمه‌اى بر تفسیر جامع او باشد.

روش مؤلف در تفسیر چنین است که مثل عامه مفسرین به مفردات آیات پرداخته، اختلافات قرآئات را ذکر مى‌کند و به نقد آنها مى‌پردازد، سپس به تحقیقى که از ایشان یا دیگر محققان از اهل حق بوده، اشاره مى‌نماید.

ملاصدرا رسایل تفسیرى خود را در فواصل زمانى گوناگون نوشته است؛ ازاین‌رو، در شیوه کار او اختلافاتى وجود دارد. برخى از آنها مختصرترند و او در آنها از شیوه مفسران چندان دور نشده است؛ مثلاً، در تفسیر سوره بقره، به تبعیت از «مجمع البیان»، بخش ادبى را از بقیه مطالب، که آنها را «معنى» نامیده، جدا کرده است. برخى دیگر از تفاسیر او مفصّل و به شیوه تفاسیر ذوقى عرفانى‌اند؛ به‌خصوص رساله‌هایى که در اواخر عمرش نوشته است.

ملاصدرا در تفسیر، ابتدا به سراغ تفاسیر و عقاید پیروان هریک از فرقه‌ها، حتى آنهایى که با مذاق او سازگار نبوده‌اند، رفته و به این ترتیب، به شیوه اغلب مفسران به بحث‌هاى صرفى و نحوى و بلاغى و روایى و اختلاف قرائت و اقوال صحابه و تابعین پرداخته و گاه آنها را نقد کرده است. وى در این موارد، از تفاسیر مشهور، مانند تفسیر نیشابورى، بیضاوى، ثعالبى، على بن ابراهیم قمى و خصوصاً کشاف زمخشرى و مجمع البیان بهره گرفته است (تفسیر القرآن الکریم، جاهاى متعدد).

ملاصدرا در موارد بسیار، براى تفسیر آیات، از دیگر آیات استفاده کرده؛ مثلاً، در تفسیر سوره حمد که مجموعاً هفت آیه دارد، بیش از صد بار به آیات دیگر استناد کرده است.

در مرحله دوم تفسیر قرآن، ملاصدرا مطالبى از خود یا کسانى که آنها را «أهل الکشف و الإشاره» یا «أهل اللّه» نامیده، آورده است. این مطالب، مشتمل بر لطایف عرفانى و حکمى‌اند. در این مرحله، او از سخنان خواجه عبداللّه انصارى، بایزید بسطامى، جُنَید بغدادى، سهل تُستَرى و خصوصاً از غزالى، ابن عربى و شارحان آثار ابن عربى، مانند صدرالدین قونوى و قیصرى، استفاده کرده و آراى آنان را با لحنى ستایش‌آمیز نقل نموده. و از اشعار عرفانى مولوى و عطار و سنایى، که آنها را از حکیمان شمرده، نیز بهره گرفته است.

او به آرا و آثار فیلسوفان اسلامى و پیش از اسلام نیز توجه کرده و آنان را ستوده است. وى از رساله نیروزیه ابوعلى سینا، که او را استاد فیلسوفان مسلمان خوانده، مطالب فراوانى در تفسیر حروف مقطعه نقل کرده. و از کتاب اثولوجیا، منسوب به ارسطو، مطالبى درباره نشئه‌هاى سه‌گانه انسان نقل نموده و آن را با قرآن تطبیق داده است. ملاصدرا ارسطو را نیز ستوده؛ چندان‌که از پیامبر اکرم نقل کرده که در حق او فرموده‌اند که او پیامبرى از پیامبران بود و قوم وى قدرش را نشناختند.

وى آیه ۱۲۲ سوره انعام را با نظریه فُرفوریوس، که او را پیشواى مشائیان و بزرگ‌ترین شاگرد ارسطو معرفى کرده، تطبیق داده است.

به نظر ملاصدرا، حکیمان یونانىِ پیش از افلاطون مصداق آیه «… رِجالٌ صَدَقوُا ما عاهَدُوا اللّهَ عَلَیْهِ…» بودند و با روان‌هاى پاک و دل‌هاى طاهر به معراج رفتند. او حکیمان را اهل‌بیت حکمت دانسته – همان‌گونه که امامان، اهل‌بیت نبوت و ولایتند – و بر ایشان درود فرستاده است.

ملاصدرا، در ضمن تفاسیرش، بسیارى از عقاید فلسفى و عرفانى خود را مطرح کرده و با استناد به آیات قرآن، بر صحت آنها استدلال نموده است. منبع