تفسیر المحیط الاعظم و البحر الخضم فی تاویل کتاب الله العزیز المحکم

توضیحات

تفسیر المحیط الاعظم و البحر الخضم فی تأویل کتاب الله العزیز المحکم تفسیر بزرگی است که با نام‌هاى گوناگونى در آثار سید حیدر آملى آمده است که در مجموع چهار نام است:

1. «المحیط الاعظم و البحر الخضم فی تأویل کتاب الله العزیز المحکم»: این نام را مؤلف پس از پایان مقدمات هفت‌گانه و شروع به تفسیر فاتحه آورده است و ظاهرا نام کامل و اسم با مسماى این تفسیر همین نام است و به همین خاطر محقق فرزانه سید محسن موسوى تبریزى همین عنوان را براى این تفسیر انتخاب نموده است.
2. «المحیط الأعظم فی البحر الخضم»: این نام در صفحه اول نسخه تفسیر بعد از کلمه و سمّیته آمده است، ولکن از آنجا که این جمله به‌ طور خاص به خط مؤلف نیست، نمى‌تواند مورد اعتماد باشد.
3. «المحیط الأعظم فی تفسیر القرآن الکریم»: این نام را بیشتر دیگران و به‌صورت عمومى بر این تفسیر نهاده‌اند.
4. «المحیط الأعظم و الطور الأتمّ فی تأویل کتاب الله العزیز المحکم: این عنوان را مؤلف در مقدمات کتاب نص النصوص، ص۱۲ آورده است.

منابع متعددى از این تفسیر یاد نموده و آن را به سید حیدر آملى نسبت داده‌اند و از همه مهم‌تر خود مؤلف است که در آثار گوناگونش که بعد از تفسیر تألیف نموده، از این اثر نام برده و بدان ارجاع داده است.

استاد حسن‌زاده آملى گوید: از جمله آثار بسیار بسیار گران‌قدر آن عالم بزرگ (سید حیدر آملى)، تفسیر عظیم الشأن ایشان است، موسوم به تفسیر المحیط الأعظم و البحر الخضم که الحمدلله به همت دانشمند محترم آقاى سید محسن موسوى تبریزى چهار جلد آن احیا و منتشر گردیده است.

ساختار

نویسنده در نگارش تفسیر، در ابتدا بر شیوه مفسران به‌گونه ظاهرى آیات را تفسیر مى‌کند و آنگاه روایات را بر اساس منابع فریقین مى‌آورد و سپس به تأویل آیات مى‌پردازد.

در نقل مطالب و حقایق به تفسیر مجمع البیان، کشاف، تأویلات ملا عبدالرزاق کاشانى معروف به تفسیر ابن عربى و بحر الحقایق نجم‌الدین دایه تکیه مى‌کند و در ژرفانگرى و استحکام مطالب، سنگ تمام مى‌نهد.

وى کتاب را بر اساس توضیحى که در مقدمه آورده در هفت جلد سامان داده است و بر مجموع آن پیش‌درآمدى مفصل در هفت بخش نگاشته است که ضمن آن از تفسیر و تأویل و وجوب نقلى و عقلى آن و فرق آن دو با هم، آیات آفاقى و تطبیق آن با آیات قرآنى، حروف آفاقى و تطبیق آن با حروف قرآن، کلمات آفاقى و تطبیق آن با کلمات قرآن، کتاب آفاقى تفصیلى و تطبیق آن با کتاب الهى و قرآن اجمالى، تبیین شریعت، طریقت و حقیقت و بیان توحید و اقسام و مراتب آن، سخن به میان آورده است. تمام این مطالب را در مقدمات هفت‌گانه مطرح نموده و سپس به تفسیر قرآن از سوره فاتحه تا آخر قرآن (سوره ناس) پرداخته است.

آیت‌الله حسن‌زاده آملى، مبانى تفسیرى سید حیدر آملى را با سه عنوان ولایت تفسیر انفسى و علم حروف چنین تبیین مى‌نماید:

1. ولایت: آثار ایشان همه شاهدند که آن بزرگوار، با ولایت عجین بوده است. وى مى‌فرماید: «آنچه من دارم از ولایت دارم». آرى ولایت، باب رحمت خداوند است. ما هم هرچه داریم از ولایت داریم. این حرف از روى تعصب مذهبى نیست. بنده دینم را به تقلید از آبا و اجداد و محیط و قبیله‌ام نگرفته‌ام. الحمد لله ربّ العالمین با بصیرت دین را پذیرفتم.
2. تفسیر انفسى: در کتب عرفان نظرى و عملى که سلسله عرفا درباره آیات قرآنى، تفاسیر و بیاناتى دارند، در ارتباط با آن تفاسیر، اصطلاحى دارند عظیم و پرمعنى که مى‌فرمایند: این بیانات تفسیر انفسى قرآن کریم است. اینان تفاسیرى که نوشتند تفاسیر انفسى است. فقیه، آیات مربوط به فقه را از قرآن جدا و بحث مى‌کند [این را] آیات الأحکام [یا فقه القرآن گویند] این خوب است. ادیب با توجه به مسائل ادبى از قرآن شواهدى ذکر مى‌کند؛ لیکن قرآن، الفاظ ادبى و آیات الأحکام تنها نیست. اصول دین و حقایق مبدأ و معاد هم دارد. مقامات انسان و مدارج و معارج آنها را بیان کرده است. اهل عرفان، آن آیات را به‌عنوان تفسیر انفسى قرآن کریم، بیان کردند. …

3. علم حروف: این آقایان که تفسیر انفسى بر قرآن نوشتند، باید دانست که آنان به علم حروف عجیب عنایت دارند. علم حروف، خود عالمى است که اصلا حروف را فرمودند: امم. این سلسله بسیارى از رمز و رازهاى قرآن را بر اساس این دانش شریف بیان مى‌کنند. … منبع