تلخیص المحصل (نقد المحصل)

توضیحات

تلخیص المحصل تلخیص و تحلیل انتقادى کتاب «محصل أفکار المتقدمین و المتأخرین» امام فخر رازى مى‌باشد. کتاب المحصل مورد اهتمام علمایى؛ همچون قطب‌الدین مصرى (شاگرد فخر رازى)، نجم‌الدین دبیران کاتبى قزوینى، ابن کمونه، ابن خلدون، عصام السفراینى، ابى حامد شبلى و خواجه نصیر طوسى بوده است، چنانکه بر این کتاب شرح و حاشیه نوشته‌اند.

خواجه نصیرالدین طوسى در مقدمۀ کتاب علت تألیف کتاب را این‌گونه بیان مى‌کند: «در این زمان از کتب اصولى که بین مردم متداول است، جز کتاب محصل کتابى در دست نیست و آن نیز برخلاف نامش؛ مشتمل بر غث و سمین بسیار مى‌باشد. خواستم که آن را از زوائد خالى و مهذب نمایم و آنچه بحث در آن واجب است، ذکر کنم. اگرچه عده‌اى از افاضل بر این کتاب شروحى نوشته‌اند و براى توضیح و تبیین مطالب آن جهد و کوشش فراوانى کرده‌اند، لیکن هیچ یک چنانکه باید موفق نگشته و از عهدۀ آن چنانکه قاعدۀ انصاف است، برنیامده‌اند».

کتاب تلخیص المحصل به طور کلى به چهار رکن و هر رکن گاه به اقسام و مسائلى تقسیم مى‌شود که در ذیل مى‌آید:

الرکن الاول فی المقدمات: مؤلف در این رکن ۳ مقدمه بیان مى‌کند. مقدمۀ اول در بیان علوم بدیهیه و مباحث مربوط به آن مى‌باشد. مقدمۀ دوم در موردنظر و احکام آن مى‌باشد.

در مقدمۀ سوم مؤلف به دلیل و اقسام آن مى‌پردازد. او دلیل را به ادلۀ نقلیه و عقلیه و مرکب از این دو تقسیم مى‌کند و استدلال را تقسیم مى‌کند به قیاس، استقراء و تمثیل. سپس در توضیح هر یک از آنها و این که کدام یک از آنها افادۀ علم مى‌کند، سخن مى‌گوید.

الرکن الثانى فی تقسیم المعلومات: مؤلف حول موجودات، معدوم و حال بحث مى‌کند. او موجودات را در تقسیمى به واجب و ممکن تقسیم کرده و خواص واجب لذاته و ممکن لذاته را طى مسائلى بیان مى‌کند. او در تقسیمى دیگر موجودات را به قدیم و محدث تقسیم کرده و محدث را به عرض و جوهر تقسیم مى‌کند. او اعراض را به دو قسمت اصلى تقسیم مى‌کند: الاعراض فی غیر الحى و الاعراض التى لا یتصف بها غیر الحى و هر کدام از این دو را هم به اقسامى دیگر تقسیم کرده و احکام هر یک از آنها و احکام کلى اعراض را بیان مى‌کند. او اجسام را به جواهر فلکیه و عنصریه و مرکبات تقسیم مى‌کند و ملائکه و جن را از جواهر مجرده مى‌داند. و در خاتمۀ این رکن بحث مى‌کند، از احکام موجودات که عبارت است از مباحث وحدت و کثرت و علت و معلول.

الرکن الثالث فی الالهیات: مؤلف مباحث الهیات را به چهار قسم تقسیم مى‌کند. قسم اول در بیان ذات خداوند و اثبات وجود بارى تعالى مى‌باشد. در قسم دوم ابتداء بحث مى‌کند، از صفات سلبیه خداوند عز و جل، سپس در مورد صفات ثبوتیه او سخن مى‌گوید. در قسم ثالث مؤلف بحث مى‌کند، از افعال خداوند و از قضاء و قدر و اثبات مى‌کند، حسن و قبح عقلى را و این که خداوند عادل است. در قسم رابع از اسماء بارى تعالى بحث مى‌کند.

الرکن الرابع فی السمعیات: مؤلف بعضى از مباحث اعتقادى را از سمعیات شمرده و در چهار قسم آنها را بیان کرده است(البته باید توجه داشت که تقسیم‌بندى ابواب کتاب از فخر رازى است).

القسم الاول فی النبوات: مؤلف در این مبحث از معجزات و فوائد بعثت، ضرورت نبوت، عصمت انبیاء(ع) و افضلیت انبیاء از ملائکه بحث مى‌کند.

القسم الثانى فی المعاد: در این مبحث از معاد، نفس، تناسخ، وعد و وعید بحث مى‌شود.

القسم الثالث فی الاسماء و الاحکام: مؤلف در این مبحث از ایمان و کفر و مسائل مربوط به این دو بحث مى‌کند.

القسم الرابع فی الامامه: مؤلف در این مبحث ابتداء اقوال فرق مختلف را حول وجوب امامت بیان کرده، سپس فرق مختلف شیعه را به امامیه، کیسانیه، زیدیه و غلاه تقسیم کرده و عقائد آنها را بیان مى‌کند. او فرق مختلف کیسانیه و زیدیه را شمرده و عقائد هر یک از آنها را بیان مى‌کند و در پایان مبحثى را اختصاص مى‌دهد به مذهب امامیه و شرح عقائد و اثبات حقانیت آن.