جامع السعادات (۳ جلدی)

توضیحات

جامع السعادات اثر ملا محمدمهدى نراقى، کتابى است در اخلاق که به زبان عربى و در سال ۱۱۹۶ق، نوشته شده است.

این اثر به تصریح مؤلف، یک بخش از حکمت عملى قدیم (یعنى اخلاق) را در بر مى‌گیرد و درباره سایر بخش‌ها (یعنى تدبیر منزل و سیاست مُدُن) سخن نمى‌گوید؛ زیرا غرض وى از تألیف آن، تنها بحث در چگونگى اصلاح نفس و تهذیب اخلاق بوده است.

به نظر مى‌رسد که نراقى در مباحث نظرى اخلاق، بیش از همه از کتاب «تهذیب الأخلاق» ابوعلى مسکویه و «اخلاق ناصری» خواجه نصیرالدین طوسى بهره برده است.

در مقدمه مؤلف، به توضیح اهمیت تزکیه نفس پرداخته شده است.

باب اول در مقدمات است که در آن مباحث کلى و مبانى علم اخلاق مطرح شده است، از قبیل: «تجرد و بقاى نفس»، «تأثیر طبیعت آدمى بر اخلاق»، «نقش تربیت در اخلاق»، «شرف علم اخلاق به سبب شرافت موضوع و غایتش»، «ترکیب حقیقت انسان از جهات متقابل»، غایت سعادت انسان، تشبه به مبدأ» و…

باب دوم در اقسام اخلاق، شامل مباحثى چون: «اجناس فضائل و رذائل»، «بحث درباره فضائل چهارگانه (حکمت، عدالت، شجاعت و عفت)»، «در حقیقت عدالت»، «عقل نظرى، درک‌کننده فضائل و رذائل»، «حد وسط (اعتدال) و اطراف آن (افراط و تفریط) در اخلاق» و…

باب سوم درباره اخلاق پسندیده، شامل یک مقدمه و چهار مقام است. در مقدمه، از «راه نگهدارى اعتدال فضائل»، «درمان کلى بیمارى نفس» و «درمان ویژه بیمارى نفس» بحث مى‌شود و در مقامات، از «قوه عاقله»، «امور متعلق به قوه غضب»، «رذائل و فضائل قوه شهوت»، «پژوهش در باب رذائل و فضائلى که مربوط به این قواى سه گانه یا متعلق به دو قوه از آنهاست»، سخن به میان مى‌آید.

وى درباره حد وسط، به‌عنوان فضیلت اخلاقى، بحث مفصّلى دارد و اجناس رذائل و فضائل اخلاقى را به‌صورت انفرادى و انضمامی‌آورده و انواع آن‌ها را ذکر کرده است، سپس هریک از انواع را با نظریه وسط و اطراف، به‌دقت و به‌گونه‌اى فراگیر و بى‌سابقه تطبیق داده است.

مؤلف بر این باور بوده که علماى اخلاق، فضائل و رذائل، ضبط آن‌ها، بیان نحوه تداخل آن‌ها و همچنین بحث درباره قوه عاملِ آن‌ها را به‌تفصیلى که وى ذکر کرده، نیاورده، بلکه به برخى از آنها اشاره کرده‌اند.

وى در تألیف این اثر، به برخى از متون متقدم در علم اخلاق، توجه داشته است؛ چنان‌که در مباحث باب‌هاى اول و دوم – که غالباً ً درباره مبانى اخلاق و کلیات است و نسبت به باب سوم، حجم کمى از کتاب را اشغال کرده – گاه از حکماى پیشین مانند فیثاغورس، افلاطون، ارسطو، ابوعلى مسکویه و دیگر حکما، نقل قول شده است. نراقى، ابوعلى مسکویه را استاد علم اخلاق و از اولین دانشمندان مسلمانى دانسته که کتاب اخلاقى تدوین کرده است، اما در باب سوم – که در آن جزئیات مباحث اخلاقى را مطرح کرده – غالباً ً به آیات و روایات استناد و از این طریق مراد خود را اثبات و بیان نموده است.

یکى از مباحثى که در این اثر آمده، بحث اتحاد عمل و جزاست که اهمیت خاصى دارد. نراقى با طرح این بحث، از یک‌سو نتایج تربیتى گرفته و از سوى دیگر، چگونگى کیفر و پاداش را تبیین کرده است. نکته حائز اهمیت اینکه وى از طریق آیات و روایات، مدعاى خود را اثبات و تنها در یک مورد به قول فیثاغورس استناد کرده است.

اثر حاضر، مانند دیگر کتاب‌هاى اخلاقى در دوره اسلامى، جایگاه والایى پیدا نکرده و ظاهراً علت این امر، فترت دائمى علم اخلاق بوده است. علماى اخلاق و اهل سلوک، بیش از گفتن و نوشتن، با عمل و کردار خویش به دیگران درس اخلاق مى‌داده و صرف تألیف را در تهذیب اخلاق مؤثر نمى‌دانسته‌اند؛ زیرا اخلاق، با تعلم و قرائتِ کتاب‌هاى اخلاقى به دست نمى‌آید، بلکه با تمرین مداوم و تربیت مستمر – به‌ویژه در ایام کودکى و قبل از آنکه آدمى خواندن بیاموزد – حاصل مى‌شود؛ بنابراین، اگر خواندن کتاب براى ایجاد فضیلت و رشد آن کفایت مى‌کرد، از یک‌سو مى‌بایست کتب اخلاقى ارزش بسیار مى‌داشتند و از سوى دیگر، یک کتاب اخلاقى جامع، بشر را بى‌نیاز مى‌کرد.

اهمیت کتاب حاضر بیشتر از این حیث است که مؤلف، خُلقیاتى برجسته و روحیه‌اى سرشار از ایمان داشته و اهل عمل صالح بوده است و سرّ اقبال به «جامع السعادات» در روح ایمانى است که از قرائت آن هویدا مى‌گردد؛ درحالى‌که از لحاظ علمى از برخى کتب متداول که فاقد ذوق و معنویت جامع السعاداتند چیز بیشترى ندارد.

به‌طور کلى در کتاب‌هاى اخلاق قبل از جامع السعادات، یا صرفاً جنبه‌هاى عقلى، نظرى و فلسفى منظور بوده (همانند السعاده و الإسعاد، تهذیب الأخلاق و اخلاق ناصری) یا جنبه‌هاى دینى و عملى غلبه داشته است (مانند إحیاء علوم الدین، کیمیاى سعادت و المحجه البیضاء)، اما کتاب جامع السعادات مشتمل بر هر دو جنبه با سبک و اسلوبى ویژه است.