رجال الطوسی

رجال طوسی که با نام الابواب هم شناخته می‌شود، از کتاب‌های اصلی رجال شیعه و تالیف شیخ طوسی است که بین سال‌های ۴۲۳ تا ۴۳۶ق نوشته شده است. نویسنده، اصحاب پیامبر(ص) و ائمه(ع) را به ترتیب عصر و زمان آن‌ها معرفی کرده است. سبک شیخ در این کتاب، با دیگر کتاب‌های رجالی همچون الفهرست خودش و رجال نجاشی، فرق دارد؛ او در این کتاب اسامی راویان از صحابه، راویان امیر المؤمنین(ع)، راویان امام حسن(ع) و… را برای دسترسی آسان به ترتیب حروف الفبای عربی آورده و در آخر کتاب، نام کسانی را که از هیچ امامی روایت نقل نکرده‌اند آورده است. این کتاب در ۱۳ باب تنظیم شده که در آن، نام ۶۴۲۹ تن از راویان آمده است.

محمد بن حسن بن علی بن حسن (۳۸۵ق-۴۶۰ق)، مشهور به شیخ طوسی و شیخ الطائفه، از بزرگترین محدثان و فقیهان شیعه است. او مؤلف دو کتاب التهذیب و الاستبصار از کتاب‌های چهارگانه حدیثی شیعه است. در ۲۳ سالگی از خراسان به عراق آمد و از شیخ مفید، سید مرتضی و دیگران بهره برد. خلیفه عباسی کرسی کلام بغداد را بدو سپرد. هنگامی که کتابخانه شاپور در آتش سوخت، شیخ به نجف رفت و حوزه علمیه را برپا ساخت. شیخ طوسی، بعد از وفات سید مرتضی زعامت مذهب جعفری را بر عهده گرفت.

نام کتاب

مولف در کتاب فهرست خود از این اثر با نام الرجال یاد کرده است. در رجال نجاشی هم از این کتاب با همین نام یاد شده است. در آثار متاخر نیز از این کتاب با این نام مطالبی نقل شده است. ابن طاووس و پس از وی علامه حلی از این کتاب با نام اسماء الرجال یاد کرده‌اند این نام که برگرفته از تعبیر شیخ طوسی در مقدمه کتاب است دقیق نیست. علامه بحرالعلوم از این کتاب با نام «الابواب» و بغدادی با نام «الابواب علی طبقات الاصحاب» نام برده‌اند، هر چند از این کتاب بر اساس ابواب تنظیم شده است دلیلی بر چنین نام گذاری هایی در دست نداریم.

تاریخ تالیف

تاریخ دقیق تالیف رجال طوسی مشخص نیست ولی چون در شرح‌حال سید مرتضی (متوفی ۴۳۶ق) که در باب پایانی کتاب قرار دارد، برای توفیق و طول عمر وی دعا شده می‌توان دریافت که این کتاب در حیات سید مرتضی تدوین شده است همچنین، چون تاریخ وفات احمد بن عبدون (متوفی۴۲۳ق) در این کتاب ذکر شده تاریخ تالیف کتاب در فاصله سالهای ۴۲۳ تا ۴۳۶ق بوده است. گفتنی است یکی از مصادر اصلی باب پایانی رجال، فهرست طوسی است که نام آن بارها در این باب و نیز در باب اصحاب الکاظم(ع) آمده و نشان می‌دهد تالیف رجال پس از الفهرست صورت گرفته است.

محتوا

در رجال طوسی شرح حال راویان پیامبر(ص) و دوازده امام معصوم(ع) هر کدام در بابی جداگانه نگارش یافته است، و باب پایانی کتاب به راویانی اختصاص دارد که در عصر غیبت امام دوازدهم می‌زیستند یا معاصر امامان بودند ولی از ایشان روایت نکرده‌اند. کتاب به ترتیب حروف الفبا تنظیم شده است و در هر باب بابهای فرعی را از باب «همزه» تا باب «یاء» در بردارد. پس از آن باب کُنی و باب النساء قرار دارد. در باب راویان امام صادق(ع)، قبل از باب النساء بابی با نام «باب مَن لم یسم» به راویان مبهم اختصاص دارد. مولف در مقدمه کتاب یادآور شده است که هرچند کوشیده است شرح حال همه راویان امامان را در این کتاب گرد آورَِد، به سبب فراوانی و پراکندگی شان در شرق و غرب، این کار امکان ندارد و وی امیدوار است راویانی که ذکر آنها نرفته است، اندک باشند.

با توجه به مقدمه کتاب و بررسی متن آن روشن می‌شود که هیچ ویژگی دیگری در افراد ذکر شده در کتاب، جز روایت کردن از معصومان در نظر گرفته نشده است. از این رو، از راویان اهل سنت و شیعه، راویان امامی و پیروان دیگران فرقه‌های شیعه، و نیز از راویان مومن و منافق و ثقه و غیر ثقه در کنار هم در این کتاب سخن رفته است. نام امیر المومنین و امام حسن و امام حسین(ع) در اصحاب پیامبر اکرم و نیز نام هر امام در باب راویان از پدر ایشان (و در مواردی در باب راویان از جد آن امام) ذکر شده است. در اصحاب پیامبر، نام سلمان، مقداد، ابوذر و نیز ابوبکر و عمر، عثمان و معاویه و عمرو عاص و در باب راویان امیرالمومنین(ع) نام سلمان، مقداد، ابوذر و عمار با وصف ارکان اربعه، در کنار نام زیادبن عبید، عبدالله بن وهب راسبی، رئیس خوارج و عبدالله بن سبا دیده می‌شود. در بابهای راویان امام باقر و امام صادق(ع) نام کسانی همچون منصور دوانیقی، ابوالجارود زیادبن مروان، موسس مذهب جارویه، حسن بن صالح بن حی، موسس مذهب صالحیه از زیدیه، ابوحنیفه نعمان بن ثابت، مالک بن انس و سفیان بن سعید ثوری و دیگر فقیهان نامور اهل سنت، در موارد بسیاری بدون اشاره به مذهب آنان، آورده شده است. منبع