شرح النظام علی شافیه ابن الحاجب

توضیحات

کتاب «الشافیه» اثر جمال‌الدین ابى‌عمرو عثمان بن عمر الدوینى، نحوى معروف به ابن حاجب (متوفاى ۶۴۶ق)، کتابى است پیرامون علم صرف که به زبان عربى و در سال ۷۱۶ق، نوشته شده است. وجود شروح و حواشى متعدد پیرامون این اثر، نشان از اهمیت آن دارد.

کتاب الشافیه با تعریف علم صرف آغاز مى‌شود، آنگاه مؤلف ساختمان اسم‌ها را مورد بررسى قرار مى‌دهد و سپس به ساختمان افعال مى‌پردازد. دیگر مباحثى که در این کتاب آمده، از این قرار است:

1. بررسى وزن کلمات.
2. قلب و راه‌هاى شناخت آن.
3. صحیح و معتل.
4. ساختمان اسامى ثلاثى مجرد و مزید و نیز اسم‌هاى رباعى و خماسى و بررسى وزن‌هاى اصلى و فرعى برخى کلمات.
5. ساختمان فعل ماضى و مصارع ثلاثى و ثلاثى مزید و ارائه معانى گوناگون این ساخت‌ها که بخش عمده‌اى از کتاب را به خود اختصاص داده است.
6. صفت مشبهه، مصدر و انواع آن، مصدر مره و نوع و اسم‌هاى مکان، زمان و ابزار.
7. تصغیر، اسم منسوب و جمع مکسر.
8. التقاى ساکنین، ابتدا، وقف، اماله، اعلال، ابدال، ادغام و خط که مباحث پایانى کتاب است.

با توجه به اهمیت این کتاب و اختصار آن، عده‌اى از دانشمندان و دستورنویسان، از جمله خود مؤلف، به‌منظور آسان ساختن و تبیین مباحث آن، به شرح و تفسیرش پرداخته‌اند و گروهى نیز براى روشن کردن ابهاماتى که در این شرح‌ها راه یافته است، بر آن‌ها حاشیه نوشته‌اند و عده‌اى دیگر بر حاشیه آنان، حاشیه‌اى دیگر نگاشته‌اند و بدین‌سان، انبوهى کتاب درباره شافیه به نگارش درآمده است که برخى از مهم‌ترین آن‌ها، علاوه بر شرح النظام ، عبارتند از:

1. شرح رضى الدین استرآبادی که یکى از جامع‌ترین شرح‌هایى است که بر شافیه نوشته شده است. این شرح، دربرگیرنده نکاتى نقادانه است و شاید بتوان گفت از این نظر، منحصربه‌فرد است.
2. شرح جابردى: این اثر، سخت مورد توجه ادیبان واقع شد و خیلى زود در زمره کتاب‌هاى درسى و مراجع مهم قرار گرفت. این شرح، گرچه در مقایسه با شرح قبلى، کم‌حجم‌تر است، اما باید گفت مطالب آن، شفاف‌تر بیان شده است. ویژگى‌هاى این شرح را مى‌توان چنین برشمرد:

   – مشتمل بر تقسیم‌بندى‌هایى است که زاییده فکر و اندیشه مؤلف است.

   – حاوى تعلیلات و تمثیلاتى است که به ایجاز بیان گردیده است.

   – در این شرح، مواضع دشوار شرح منسوب به ابن حاجب، حل شده و ضمن اشاره به دیدگاه‌هاى وى، نظریات دیگر شارحین نیز آمده است.

3. شرح نقره‌کار که مختصرتر از دو شرح قبلى و عباراتش، سلیس و روان‌تر است.
4. شرح عصام‌الدین اسفراینى: در سراسر این شرح، به‌جز چند مورد نقدگونه، مطلب تازه‌اى مشاهده نمى‌شود و در قیاس با شرح‌هاى یادشده، مختصرتر است.
5. شرح آقا هادى مازندرانى که به زبان فارسی است. وى در این اثر، از شرح رضى بهره فراوان برده است و مى‌توان گفت که در واقع، ترجمه و تلخیص شرح رضى است.
6. شرح شافیه خضر یزدی. منبع