التعلیقه علی الفوائد الرضویه (شرح حدیث راس الجالوت)

توضیحات

التعلیقه علی الفوائد الرضویه نام کتابى است به زبان عربى که امام خمینى قدس‌سره، به‌عنوان تعلیقه‌اى بر کتاب فوائد رضویه مرحوم قاضى سعید قمى، از عرفاى مشهور قرن دوازدهم هجرى، نوشته است.

قاضى سعید، این کتاب را به‌عنوان شرحى بر حدیث«رأس الجالوت» امام على بن موسى الرضا(ع)، نوشته است که بیانات امام(ع) در جواب سؤال بزرگ‌ترین عالم یهودى زمان خودش که رأس الجالوت نام داشت، مى‌باشد.

از آن‌جایى که حدیث شریف رأس الجالوت، داراى مضامین بسیار بلند و ویژه‌اى است که شخصى مانند رأس الجالوت، بعد از شنیدن جواب امام به سؤال وى در مورد کفر و ایمان و شیطان و واحد متکثر و متکثر متوحد، به‌طرز عجیبى منقلب شده و شهادتین بر زبان جارى مى‌سازد و مسلمان مى‌شود، لذا قاضى سعید اقدام به شرح مضامین آن نموده است و امام خمینى قدس‌سره نیز طبق آنچه خود در مقدمه اشاره مى‌کند، به خاطر بعضى اسرار و رموزى که در شرح قاضى سعید وجود دارد، لازم دانسته تا عبارات مغلق، شکافته شده و توضیحات لازم ارائه گردد، لذا در هر قسمت که نیاز به توضیح و بررسى بوده، بخش کوتاهى از عبارت قاضى سعید را با عنوان «قوله…»، آورده و با عباراتى زیبا، روان و در پاره‌اى از مواقع مسجع، به شرح و بررسى آن پرداخته است.

قاضى سعید، شرح حدیث را در این کتاب، به سه فایده تقسیم کرده است که فایده اول، بحث از معنى کفر و ایمان و جنت و نار و شیطان است که رأس الجالوت از امام رضا(ع) پرسیده و امام(ع)، پاسخ مختصر و بسیار پرمغزى فرموده که شرح آن را قاضى سعید، به‌گونه‌اى دقیق، بیان نموده و امام(ره)، هیچ تعلیقه‌اى بر این بخش ننوشته‌اند.

فایده دوم که مهم‌ترین و مفصل‌ترین بخش کتاب است، در چند موضوع، پى‌گیرى شده است:

۱٫ بحث از واحد متکثر: امام، تعلیقه‌اى عقلى و نقلى بر این بخش نوشته‌اند که شرح نقلى آن، با استناد به آیه شریفه«انزل من السماء ماء فسالت اودیه بقدرها فاحتمل السیل زبدا رابیا»(سوره رعد، آیه ۱۷)، مى‌باشد که امام(ره) تفسیر این آیه را به حضرت جمع و هویت غیبیه‌اى که از آن، تعبیر به سماء مى‌شود، نموده‌اند؛ مرتبه‌اى که منزه از تمام نقائص و کثرات مى‌باشد و تجلى آن، در ممکنات و موجودات نمایان است که در واقع، فیض آن واحد، در عبور از عوالم مجردات و مادیات و غیر آن متکثر گردیده و به تعینات هر منزلى متعین شده است.

شرح عقلى که امام قدس‌سره بر این واحد متکثر نوشته‌اند، عبارت است از اینکه در حکمت متعالیه ثابت شده که وجود در عین واحد بودن، داراى مراتب متفاوت طولى و عرضى است و این، مورد تصدیق برهان و موافق با کشف اهل عرفان است، پس تکثر، در وجود، ذاتى و حقیقى نبوده و در آن، حیث و حیثیت و تفرق و غیریتى نیست.

امام خمینى قدس‌سره، در بحث متکثر متوحد نیز تعلیقه مفصلى نوشته‌اند که داراى مفاهیم دقیق عرفانى مى‌باشد، از آن جمله، استنادى است که امام(ره) به این روایت پیغمبر اکرم(ص) نموده‌اند: «لو دلیتم بحبل إلى الارض السفلى لهبطتم على الله» مى‌باشد. امام(ره)، عود موجودات به‌سوى خداوند متعال را به واسطه ولى مطلقى که داراى نفس کلیه الهیه و واجد مرتبه عقل مى‌باشد، مى‌داند.

در شرح«جارى منجمد»، امام، تعریفى را که قاضى سعید برای این اصطلاح بیان فرموده است، پذیرفته‌اند، ولى شرح و تفصیل ایشان را قبول نکرده و بر خلاف ظاهر آیه ۸۸ نمل و عبارت حدیث مى‌دانند.

سومین فایده کتاب، در تحقیق جواب امام رضا(ع) به سؤال رأس الجالوت است و امام(ره)، در این بخش، تعلیقه‌اى مرقوم نفرموده است که نشان از قبول بیانات مرحوم قاضى سعید قمى است.

قاضى سعید، خاتمه‌اى چند سطرى پس از بیان فواید سه‌گانه آورده است که امام(ره) نیز خاتمه‌اى از جانب خودش بیان داشته است و در آن، دو وجه را برای سؤال رأس الجالوت مطرح نموده است.

امام خمینى قدس‌سره، پایان تألیف کتاب را در شهر خمین و در ربیع‌الاول سال هزار و سى‌صد و چهل و هشت هجرى قمرى نوشته است.