الفهرست شیخ طوسی

الفهرست شیخ طوسی که از آن با عنوان «فهرست کتب الشیعه و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول» نیز یاد می شود شامل معرفی حدود ۹۰۰ تن از علمای شیعه و ذکر آثار علمی آنهاست.

فهرست نگاری در تاریخ علم شیعه، سابقۀ دیرینه دارد؛ دانشمندان شیعی به دو دلیل فهرست نوشته اند: یک، یادکرد کسانی که دارای کتاب و اصل در شیعه هستند؛ دو دیگر، بیان سلسله اسناد خویش به این آثار و صاحبان آن؛ اما بسیاری از آن فهارس از بین رفته است که هشت عنوان از آنها به کوشش آقای خدامیان به همت موسسه کتابشناسی شیعه با عنوان فهارس الشیعه بازسازی و منتشر شده است؛ اما نخستین فهرستی که نسخه هایی نسبتاً جامع و کامل از آن تاکنون رسیده، کتاب الفهرست تألیف ابوجعفر محمد بن حسن بن علی معروف به شیخ طوسی  (۳۸۵ق-۴۶۰ق) است.

شیخ طوسى، انگیزۀ خود را از نگارش الفهرست چنین بیان مى کند:

«من دیدم عده اى از بزرگان امامیه کتبى به عنوان فهرست مصنفات و اصول تألیف شده در شیعه، نوشته اند؛ اما هیچ یک به طور کامل آنها را جمع آوری نکرده، بلکه هر کس تنها کتب کتابخانۀ خویش و آنچه اجازۀ روایتش را گرفته نقل کرده است، جز ابوالحسین احمد بن حسین (ابن غضائرى) که وی رحمه الله دو کتاب نوشته، یکى شامل اسامى صاحبان کتب و دیگرى اسامى صاحبان اصول؛ که این دو کتاب را کسى استنساخ نکرده بود و برخی از بازماندگانش در از بین بردن آن کوشیدند به نقل برخی دیگرشان… . از این رو کتابی فراهم آوردم که شامل هر دو بخش باشد؛ چرا که جداگانه نگاشتن این دو باعث تطویل کتاب می شد، چه بسا مصنفی است که دارای اصل است و باید در هر دو کتاب جداگانه ذکر می شد و … اسامی را بر اساس حروف معجم مرتب کردم تا آنکه می جوید آسان بیابد، و آنکه می خواهد حفظ کند به راحتی ازبر شود، ترتیب زمانی را رعایت نکردم و …».

کتاب پس از مقدمه شامل سه بخش است:

• ۱- بخش مربوط به کسانی که اسم اصلی آنان معلوم بوده است (این بخش، بر اساس حروف الفبا که اولش همزه و آخرش یاء است، تنظیم شده است)؛
• ۲- بخش مربوط به کسانی که به کنیه معروف بوده اند و شیخ طوسی، نام آنها را نیافته است؛
• ۳- بخش مربوط به کسانی که با قبیله یا شهر یا لقبشان شناخته شده اند و اسم و کنیه آنها معلوم نیست.

در مجموع زندگی نامه ۹۱۲ شخصیت و دو هزار عنوان کتاب، معرفی شده است.

شیوه نویسنده

شیوه نویسنده در الفهرست چنین بوده است:

• الف) اسم همراه با نسب و پس از آن، کنیه، لقب و دیگر مشخصات مربوط به تمایز وی، مانند محل سکونت، سال تولد و وفات و …؛
• ب) مشاغل و تخصص علمی صاحبان آثار؛
• ج) معرفی آثار علمی؛
• د) بحث های رجالی، مانند جرح و تعدیل و…؛
• هـ) سلسله سند گزارش و اطلاعات و روایات.

گفتنی است که در مورد برخی از صاحبان آثار همه این اطلاعات وجود نداشته، و به آنچه موجود بوده، اکتفا شده است.

دیگر اینکه دو دسته از علمای شیعه در این فهرست یاد نشده اند:

• ۱- آنان که صاحب اثر نبوده اند؛
• ۲- آنان که صاحب اثر بوده اند ولی در طریق روایی شیخی طوسی قرار نداشته اند.

همان طور که از مقدمه الفهرست فهمیده می شود وی درصدد معرفی شخصیت های امامی (دوازده امامی) و کتب آنها بوده مگر در مواردی که ضرورت، ایجاب می کرده است از غیر امامی نیز یاد کند، بنابراین، اصل در فهرست، امامیه بودن است، مگر خود شیخ تذکر به غیر امامی بودن داده باشد.

در فهرست، پنج تن از زیدیه و ده تن از ا هل سنت، به دلیل تألیف اثری دربارۀ مناقب اهل بیت علیهم السلام، مورد توجه شیخ قرار گرفته اند؛ مثلاً احمد بن محمد بن سعید همدانی زیدی، معروف به ابن عقده را معرفی کرده و دلیل آن را نیز گفته است: «کان زیدیاً جارودیاً و علی ذلک مات و إنّما ذکرناه فی جمله أصحابنا لکثره روایته عنهم و خلطته بهم و تصنیفه لهم».

کتاب الفهرست شیخ طوسی، ترکیبی از کتاب نامه و زندگی نامه است، به همین دلیل برخی از پژوهش گران الفهرست شیخ را هم در زمرۀ کتاب های رجالی و هم جزو منابع کتاب شناسی برشمرده اند. منبع