المطول شرح تلخیص المفتاح (با حواشی جرجانی)

توضیحات

المطول مجموعه‌اى است مشتمل بر کتاب مطول جناب تفتازانى (متوفى ۷۹۲ق) و حاشیه‌اى که توسط سید‌ ‎میر شریف جرجانى (متوفى ۸۱۶ق)، بر کتاب مزبور نوشته شده است. این مجموعه، به زبان عربى است.

تفتازانى که در تفسیر، منطق، فلسفه، کلام، اصول، فقه و لغت متبحر بود، از دانشمندانى است که بر کتاب «تلخیص المفتاح» خطیب قزونى شرح نوشته است. خطیب قزوینى، از کتاب «مفتاح العلوم» سکاکى (متوفى ۴۲۶ق) که شامل ۳ بخش است، تلخیصى تهیه کرده و سپس فهمیده که این ملخص، وافى به مقصود نیست و بسیار مختصر است، لذا بر آن شده که تلخیص را توضیح دهد، این بوده که خود خطیب قزوینى کتاب «الإیضاح» را نوشت.

در واقع، کتاب «مطول» شرح «تلخیص المفتاح» خطیب قزوینى است که آن نیز ویراسته بخش سوم کتاب «مفتاح العلوم» سکاکى است؛ به عبارت دیگر، کتاب «مطول» نتیجه و ثمره نهالى است که سکاکى آن را غرس کرده و خطیب قزوینى آن نهال را آبیارى کرده و سرانجام آن نهال، به دست تفتازانى میوه داده است.

تفتازانى با این اثر خود، در باب مسائل بلاغى، اثراتى در محیط فارسی و عربى روزگاران قرن هشتم هجرى و قرون بعد گذاشته است. یکى از معاصران وى، على بن محمد بن على، مشهور به سید‌ ‎میر شریف جرجانى است که در آغاز، دوستدار تفتازانى بوده و بر کتاب «مطول» او، حاشیه نوشته، ولى بعدها در دربار تیمور، میان آن دو مناقشه و مناظره‌اى درگرفته و به خصومت منتهى شده و تیمور هم جانب سید‌ ‎میر شریف را گرفته است.

در این حاشیه، سید‌ ‎میر شریف بر گفتار تفتازانى، انتقاداتى وارد کرده است و البته این انتقادات، چندان ارزشى ندارد؛ زیرا جنبه حکمى او بر ذوق عربیّتش رجحان دارد و سید‌ ‎شریف توانسته است در این حاشیه، برخى از مفاهیم و مقاصد تفتازانى، همچون اقسام وضع و انواع دلالات و اقسام استعارات را به‌خوبى بیان کند.