تبصره المومنین (در نسبت بین عرفان و تشیع)

توضیحات

تبصره المومنین جوابیه و ردّیه‌ای است بر سخنان ملامحمد طاهر قمی در کتاب تحفه الاخیار. وی تلاش کرده است مهم‌ترین نقدهای قمی را به شیوه جدال احسن یک به یک مطرح کرده، سپس به شیوه عقلی یا نقلی یا با تمسک به سیره علمای شیعه پاسخ گوید و ارتباط تشیع و تصوف را تبیین کند.

از جمله مخالفان سرسخت عارفان در زمان صفویه ملا محمد طاهر قمی است که در زمان شاه طهماسب می‌زیست و سمت قضاوت و امامت جمعه را داشته است. وی با تألیف رساله تحفه الأخیار در صدر ارائه مبنای نظری برای برخوردهای عملی با اهل تصوف توسط مؤمنان و متشرعان برآمد.

از سوی دیگر علاقمندان به عرفان و صوفیان به مقابله نظری با او و تألیف رساله‌هایی در رد انتقادات وی به عرفان وتصوف برآمدند که از جمله آنان حکیم تنکابنی طبیب و صوفی عصر صفوی است.

تنکابنی مواضع قمی را افراطی می‌داند و اوج افراط گرایی را در این حکم قمی نشان داده است که نه تنها عارفان را تکفیر نموده، بلکه هر کسی که ایشان را کافر نداند نیز تکفیر کرده است، حال آنکه بسیاری از عالمان و مجتهدان شیعه هر چند سالک به مسلک عارفان نبوده‌اند؛ اما عارفان را کافر نمی‌دانسته‌اند. تنکابنی مقدمه را با ذکر گروهی از عالمان شیعه که نسبت به مسلک عارفان حسن ظن داشته یا خود از ایشان بوده‌اند می‌آغازد.

سپس به موضوع جعل احادیث علیه صوفیه می‌رسد که ظاهراً بحسب قرائن عدیده، اغلب اینگونه احادیث در زمان صفویه ( توسط برخی متشرعان) ساخته شده است.

تبصره المومنین شامل دوازده فصل و خاتمه است هر فصل مشتمل بر بیان ادعای قمی و پاسخ تنکابنی به ادعای مزبور. در این فصول ضمن تبیین ربط بین تشیع و عرفان به موضوعاتی در حیطه عرفان نظری، مانند وحدت وجود و معنی انوار و حجب و لطایف انسانی و … یا در حیطه عرفان عملی، مانند مشروعیت ذکر و چله نشینی و عزلت و مانند آن می‌پردازد.

فصول مورد بحث در کتاب به شرح زیر است:

فصل اول: در اثبات طریقت/ فصل دوم: در تحقیق ولایت و ردّ کلام اهل ظاهر و درجات ایمان و بیان پیری و مریدی و جایز بودن ریاضت و رهبانیت و ترک حیوانی و لذّات نفسانی/ فصل سیّم: در تحقیق عشق/ فصل چهارم: در دلایل ذکر خفی و جلی و تحصیل غنا و وجد و سماع/ فصل پنجم: در بیان کشف و رؤیا و وحی و الهام و عروج و وجود اوتاد و اقطاب و کرامات و عدم ضرر اهل الله از جمیع مضرات/ فصل ششم: در وحدت وجود/ فصل هفتم: در بیان انوار و حجب/ فصل هشتم: در مشروعیّت چلّه که قسمی از اعتکاف است/ فصل نهم: در بیان شطح و طامات/ فصل دهم: در بیان روح عظیم/ فصل یازدهم: در بیان فناء فی الله/ فصل دوازدهم: در جواب مطاعنی که حضرت شیخ الإسلام قم نسبت به هریک از عرفای حقه داده است/ خاتمه: در دلایل تشیع و تأویل اقوال مشایخ کبار.