تجرید : شرح نمط هفتم الاشارات و التنبیهات

توضیحات

تجرید نوشته آیت‌الله دکتر احمد بهشتى، ترجمه و شرح فارسی نمط هفتم از کتاب «الاشارات و التنبیهات» ابن سینا است.

نمط هفتم از کتاب «الاشارات و التنبیهات»، مشتمل بر چهار بخش است. کتاب تجرید علاوه بر بخش‌ها و فصول یاد شده، در آغاز، داراى یک تمهید است و در پایان هر فصل، چند پرسش تحت عنوان «خود را بیازمایید» در مورد محتواى آن فصل دارد.

در آغاز هر فصل، نخست، بخشى از عبارت کتاب «الاشارات و التنبیهات»، ذکر مى‌شود، سپس ترجمه آن، به‌صورت نیمه‌آزاد و روان آورده مى‌شود، آن‌گاه به شرح و تفسیر آن پرداخته مى‌شود.

بخش نخست از کتاب، درباره تجرد و بقاى نفس آدمى است. در این بخش، مسائلى همچون قوس نزول و صعود(براى مشخص کردن جایگاه نفس ناطقه که پس از اجسام مرکب جمادى و نباتى و حیوانى در قوس صعود قرار دارد، این بحث، ضرورى است)، استدلال بر بقاى نفس پس از موت و اثبات تجرد قوه عاقله نفس مطرح شده است.

بخش دوم، درباره اتحاد عاقل و معقول است(بوعلى، در این نمط، اتحاد مزبور را به شدت انکار کرده و بر اساس یکى از احتمالات داراى مؤیدى که شارح ذکر فرموده، مراد وى از انکار اتحاد، انکار اتحاد عاقل و معقول به حسب ماهیت است، نه به حسب وجود). این بخش، مشتمل بر مسائل زیر است: ابطال اتحاد معقول‌ها، ابطال اتحاد نفس با عقل فعال، گزارشى درباره فرفوریوس مشایى و کتاب او در مورد اتحاد عاقل و معقول، ابطال اتحاد دو شىء به نحو کلى، تقرر معقول در ذات عاقل.

بخش سوم، درباره علم واجب است. این بخش، شامل مطالب زیر است: تقسیم علم به فعلى و انفعالى (به تعبیر بوعلى: علم مستفاد از صور خارجى و علم سابق بر وجود خارجى)، تقسیم هر یک از دو علم مزبور به ما بالذات و ما بالغیر، تعقل واجب‌الوجود ذات خود را بالذات و احاطه علمى تام وى بر همه موجودات دیگر، اقسام ادراک(تخیل، توهم و تعقل)، اقسام مدرِک(فاعل و منفعل)، اقسام مدرَک(معقول و مدرَک منغمس در ماده)، برترى واجب‌الوجود ادراکا و مدرِکا و مدرَکا (چرا که ادراکش، عقلى و ذاتش، فاعل و مدرَکش، معقول است)، اشکال بر «محال دانستن اتحاد عاقل و معقول از سویى و تعقل واجب‌الوجود تمام چیزها را از سوى دیگر» و پاسخ آن (اشکال: لزوم تقرر و ارتسام همه صورت‌هاى عقلى اشیا در ذات واجب و در نتیجه لزوم کثرت و ناسازگارى با توحید ذات. پاسخ: تأخر صورت‌هاى عقلى از مرتبه ذات و از لوازم ذات بودن و کثرت طولى داشتن آنها)، تعقل واجب‌الوجود اشیاى جزیى را به‌گونه تعقل کلیات(چرا که علم او به جزییات از راه علل و اسباب است، نه از راه انفعال و تأثر او از جزییات)، اقسام صفات(اضافى محض، حقیقى محض، حقیقى ذات اضافه‌اى که به تغییر مضاف الیه، تغییر مى‌کند و حقیقى ذات اضافه‌اى که به تغییر مضاف الیه، تغییر نمى‌کند)، بحث درباره صفات اضافى محض و صفات حقیقى ذات اضافه و فرق میان آنها، ازلى و ابدى بودن علم واجب به جزییات و تفسیر عنایت.

بخش چهارم، درباره کیفیت دخول شر در قضاى الهى است و مشتمل بر این مباحث مى‌باشد: حقیقى بودن یا نسبى بودن شر، غلبه داشتن خیر بر شر در مورد همه مخلوقات عالم، نوع واحد نبودن سعادت اخروى و داراى اقسام و مراتب بودن آن، پاسخ به این سؤال که چرا خداوند مخلوقات عالم طبیعت را به‌گونه‌اى نیافریده است که شر نادر هم بر وجود آنها مترتب نشود؟ پاسخ به این سؤال که اگر آنچه از انسان صادر مى‌شود مطابق قضا و قدر الهى است، پس چرا انسان در برابر اعمال زشت خود گرفتار کیفر مى‌شود؟ منبع