تهمید القواعد شهید ثانی

توضیحات

تهمید القواعد شهید ثانی (تَمْهیدُ الْقَواعِدِ الاُصولیّه و الْعَرَبیّه لتَفریعِ الأحْکامِ الشَرعیّه) کتابی است در علم اصول فقه و قواعد زبان عربی، تألیف شیخ زین الدین عاملی شهید ثانی (متوفای ۹۶۵ق). این کتاب مورد توجه علما و فقهای شیعه قرار گرفته و از معدود کتاب‌هایی است که علمای شیعه در این باره نوشته‌اند؛ از همین رو تاکنون شرح‌ها و حواشی فراوانی بر آن نگاشته شده است.

انگیزه تالیف کتاب

به گفته شهید ثانی در مقدمه کتاب، از آنجا که اصول فقه و زبان عربی از مهمترین مقدمات علم فقه‌اند و فقیه برای استنباط احکام به آنها نیاز دارد، وی کتاب را در دو بخش تنظیم کرده است: بخش نخست، ۱۰۰ قاعده اصولی و بخش دوم، ۱۰۰ قاعده عربی را دربردارد. وی علاوه بر بیان اصول و قواعد، فروع فقهی راجع به هر قاعده را با رعایت اختصار و ایجاز ذکر کرده است.

به نوشته آقابزرگ تهرانی، شهید ثانی با ملاحظه دو کتاب التمهید در قواعد اصول فقه و الکوکب الدّرّی در قواعد عربی از اُسنوی شافعی، در صدد تألیف کتابی برآمد که هر دو نوع قواعد را دربرداشته باشد؛ از این رو به تألیف تمهید القواعد دست زد؛ بنابراین تمهید القواعد، تلخیص یا تنظیم کتاب القواعد و الفوائد شهید اول نیست؛ اگرچه شباهت‌هایی با آن دارد.

اهمیت کتاب

با مقایسه تهمید القواعد شهید ثانی و آثار دیگری که در این باره نوشته شده، می‌توان دریافت که شهید ثانی بر بسیاری از نقاط ضعف آن آثار آگاه بوده و در این کتاب با مهارتی کامل از آن اشتباهات پرهیز کرده است؛ نقاط ضعفی مانند خروج از بحث و طرح مباحث جانبی که ربطی به موضوع ندارد و یا طولانی کردن بی‌جهت مباحث و یا بیان فروعی که مترتب بر قواعد نیستند.

وی در این کتاب با رعایت اختصار به ذکر فروعی پرداخته که بر قواعد مترتب می‌شوند و گاهی نیز به ذکر دلیل پرداخته است و همان گونه که در کتاب شرح لمعه عمل نموده، خواننده را برای استنباط احکام شرعی مهیا ساخته است. او در این کتاب به روایاتی که از طریق اهل سنت نقل شده و در روایات شیعه نیز مضمون آن تأیید شده، اکتفا کرده است.

محتوا و ابواب کتاب

تهمید القواعد شهید ثانی بر پایه فقه امامیه تألیف شده و ظاهراً نخستین اثری است که بدین سبک در زمینه فقه شیعه تدوین شده است. البته مؤلف علاوه بر استناد به آیات و احادیث بسیار و ارائه شواهدی از آنها، در موارد متعدد آرای فقها و ادیبان اهل سنّت را آورده است و از این رو می‌توان این کتاب را اثری تطبیقی درباره اصول فقه نیز دانست.

در بخش نخست کتاب، علاوه بر آرای فقهای امامی -از جمله سید مرتضی، شیخ طوسی در تهذیب الاحکام، علامه حلی در مختلف الشیعه و منتهی المطلب- آرای شماری از مؤلفان اصول فقه اهل سنت نیز آمده است، از جمله فخر رازی، آمدی، ابن حاجب، غزالی، بیضاوی و زمخشری. همچنین در بخش دوم کتاب، در موارد بسیار، نظر ادیبان و لغت‌شناسان بزرگ زبان عربی از جمله کسایی، سیبویه، ابوحیان، ابن مالک، ابن هشام، اخفش و زمخشری نقل یا به آنها استناد شده است.

ساختار کتاب

هر یک از دو بخش تمهیدالقواعد در چند «‌مقصد‌» و هر مقصد در ابوابی تنظیم شده و قواعد هر مبحث به ترتیب آمده است. همچنین شهید ثانی در برخی ابواب مباحثی ضمنی با عنوان «‌مقدمه»، «‌مسأله‌» یا «‌فایده‌» مطرح کرده است.

مباحث مطرح شده در بخش نخست عبارت‌اند از: حکم (حکم شرعی، ارکان حکم)، کتاب و سنّت (لغات، حقیقت و مجاز، اوامر و نواهی، عموم و خصوص و مخصص، اطلاق و تقیید، مجمل و مبین، افعال، اخبار)، اجماع، قیاس، ادله مورد اختلاف، تعادل و تراجیح، اجتهاد و اِفتاء.

در بخش دوم هم این مباحث آمده است: اسماء (کلام، مضمرات، موصولات، معرَّف به حروف تعریف، مشتقات، مصدر، ظروف و غیره)، افعال، حروف (حروف جر، حروف عطف و غیره)، توابع (استثنا، حال، عدد، عطف، نعت، تأکید، بدل، شرط و جزا، و غیره). منبع