جامع الافکار و ناقد الانظار (۲ جلدی)

توضیحات

جامع الافکار و ناقد الانظار مفصل‌ترین و کامل‌ترین کتاب محقق نراقى است که دربارۀ توحید نوشته شده است. نراقى این کتاب را در سال ۱۱۹۳ق؛ یعنى در اوج اقتدار علمى و توان نویسندگى خود نگاشته است، از این‌رو آراء حکماء و متکلمین متقدم؛ همچون فارابى، شیخ و بهمنیار، شیخ اشراق، خواجۀ طوسى، قوشجى، خضرى و نسفى را مورد نقد و بررسى قرار داده است.

مولف در مورد وجه تسمیه کتاب مى‌گوید: «و لاشتماله على جمیع الافکار الالهیه و نقدها سیما مع ما تعلق بالشرح الجدید للتجرید من الحواشى سمیته بجامع الافکار و ناقد الانظار».

ساختار و گزارش محتوا:

کتاب جامع الافکار از سه مقدمه و دو مقاله تشکیل یافته است.

• مقدمه اول: در این مقدمه آراء اشاعره را در ترجّح مساوى و مرجوح، رد مى‌کند.
• مقدمۀ دوم: در مقدمه دوم مؤلف قاعدۀ ما لم یجب لم یوجد را اثبات مى‌کند.
• مقدمۀ سوم: مؤلف در مقدمه سوم که مفصل‌تر است، موجود شدن ممکن را بدون علت یا به اولویت ذاتى و یا خارجى مورد نقد قرار مى‌دهد و اثبات مى‌کند که هر ممکن نیاز به علتى دارد.

مقالۀ اول: مؤلف در مقاله اول واجب‌الوجود لذاته را به سه مسلک که مسلک حکماء، متکلمین و مسلک اهل کشف مى‌باشد، اثبات مى‌کند.

مسلک حکماء: حکماء به چهار برهان واجب‌الوجود را اثبات مى‌کنند که عبارتند از:

۱- برهان وجوب و امکان: مؤلف این برهان را به ۲۲ تقریر بیان کرده و از ایرادات و شبهات موجود در آن جواب مى‌دهند.

۲- استدلال به مجرد امکان وقوعى: که مؤلف این برهان را قبول نمى‌کنند.

۳- برهان حرکت: مؤلف براى اثبات واجب‌الوجود، یک بار به مطلق حرکت استدلال مى‌کند و بار دیگر به حرکت افلاک که این طریق را به سه تقریر بیان و ایرادات آنها را ذکر و نقد مى‌کنند.

۴- برهان انفسى: مؤلف به دو طریق، از نفس ناطقه براى اثبات واجب‌الوجود استدلال کرده و آنها را نقد مى‌کند.

در مسلک دوم که مسلک متکلمین مى‌باشد، براى اثبات واجب‌الوجود، از دو راه استدلال مى‌کنند. راه اول برهان حدوث است که مؤلف ایرادها و تقریرى خالى از اشکال از این برهان را بیان مى‌کنند. طریق دوم هم برهان امکان مى‌باشد.

مؤلف در مسلک سوم که همان مسلک اهل کشف است، براى اثبات واجب‌الوجود؛ مثل آنها به وجود صرف استدلال کرده و در آخر این دلیل را رد مى‌کند، زیرا قائل است نظر آنها مبتنى است بر وحدت وجود که مخالف عقل است!

مقالۀ دوم: این مقاله از دو باب تشکیل یافته است، یکى در مورد صفات ثبوتیه و دیگرى در مورد صفات سلبیه.

باب اول در صفات ثبوتیه: این باب ۸ فصل دارد که عبارتند از:

فصل اول: در این فصل قدرت الهى ثابت و آراء متکلمین و حکماء مورد بحث و بررسى واقع شده است. مؤلف ذیل همین بحث یکى از مسائل مهم کلامى؛ یعنى حدوث عالم را نیز مطرح و آراء مختلف را در این مورد به تفصیل ذکر و بررسى مى‌کند، همچنین از کیفیت ربط حادث به قدیم که یکى از مباحث دقیق کلامى و حکمى است، بحث مى‌کند.

مؤلف در ذیل مباحث قدرت بحثى مفصل در مورد اختیار و ارادۀ انسان، همراه با آراء و نظرات اشاعره و معتزله بیان نموده و آنها را مورد نقادى قرار مى‌دهد.

او تقریرهاى مختلفى از امر بین الامرین بیان نموده و نظریۀ حق را در مورد آن ذکر مى‌کند.

فصل دوم که دربارۀ علم حضرت حق تعالى مى‌باشد، از دو بحث تشکیل یافته است.

بحث اول: اثبات علم حق تعالى به ذات خویش و دیگر موجودات.

مؤلف در این بحث نیز همچون بحث‌هاى دیگر کتاب، ابتدا آراء و انظار دیگران را بیان و سپس به طور مفصل آنها را مورد بحث و بررسى و گاه نقد قرار مى‌دهد.

بحث دوم در کیفیت علم حق تعالى به اشیاء مى‌باشد. از آن جا که این بحث یکى از قدیمى‌ترین بحث‌هاى الهیات است، مؤلف آراء تمام حکماء را به ترتیب از افلاطون، فرفوریوس، تالس و…تا حکماء و متکلمین اسلامى؛ همچون شیخ، بهمنیار، اشاعره، معتزله و… بیان کرده و ایرادات سخن آنها را روشن نموده و در نهایت نظر خود را در کیفیت علم حق تعالى به اشیاء بیان مى‌کند.

فصل سوم در اثبات حیات خداوند سبحان است. مؤلف در این فصل حقیقت حیات را بیان نموده و نظرات خود و آراء متکلمین و حکماء را در این باره ذکر مى‌کند.

مؤلف در ادامۀ این فصل از عینیت صفات با ذات بحث نموده و آراء قائلین به زیادت صفات بر ذات را نقد مى‌کند.

فصل چهارم که در اثبات ارادۀ حضرت حق تعالى است، همچون فصول قبلى نظر اشاعره و معتزله و دیگر متکلمین را بیان و نقد کرده و نظر شیعه را ذکر نموده و به اشکال‌هاى آنها جواب مى‌دهد.

فصل پنجم: در اثبات سمع و بصر الهى است. مؤلف رأى متکلمین اسلامى در حقیقت سمع و بصر را بیان کرده و علت عدم اطلاق شام و ذائقه بر حضرت حق را ذکر نموده و از عینیت و زیادت صفت سمع و بصر در حضرت حق بحث مى‌کند.

فصل ششم: اثبات کلام حضرت حق نزد ادیان و مذاهب مختلف. از قدیم الایام در مورد حقیقت کلام و تکلم حضرت حق بحث بوده و هر کس تکلم الهى را به نحوى تاویل مى‌کرده است. مؤلف در این فصل، آراء و تاویلات مختلف را در این زمینه بیان و آنها را مورد نقد و بررسى قرار مى‌دهد. مؤلف در ادامه از قرآن و حقیقت وحى الهى و کیفیت کلام الهى بودن قرآن بحث مى‌کند.

فصل هفتم در اثبات صفت صدق مى‌باشد. مؤلف در این فصل با استناد به ادلۀ عقلى و گاه نقلى در مورد خداوند کذب را محال مى‌داند. سپس بحث مى‌کند که آیا لزوم صدق در کلام نفسى هم هست یا اختصاص به کلام لفظى دارد.

در فصل هشتم آخرین صفت ثبوتى که مؤلف براى خداوند اثبات مى‌کند، صفت سرمدیت و بقاء حضرت حق مى‌باشد. عمده مطالب این فصل به نقد کلام اشاعره در زیادت صفت بقاء بر ذات حضرت حق اختصاص یافته است.

باب دوم، در رابطه با صفات سلبیۀ خداوند است که خود از چهار فصل به شرح زیر تشکیل یافته:

فصل اول: نفى ترکیب از حضرت حق تعالى. مؤلف در این فصل طى سه بحث ترکیب حضرت حق از وجود و ماهیت، ترکیب از ذات و صفات و ترکیب از اجزاء خارجیه و عقلیه را نفى مى‌کند و با براهین متعدد توحید حضرت بارى تعالى را اثبات مى‌کند.

فصل دوم: نفى شریک از حضرت حق جل جلاله. در این فصل براهین وحدت واجب‌الوجود را بیان کرده و به شبهات آن جواب مى‌دهد.

مؤلف براى اثبات وحدت واجب‌الوجود ۲۲ برهان اقامه نموده است.

فصل سوم: نفى جوهریت حضرت حق. در این فصل مؤلف اثبات مى‌کند که حضرت حق جوهر نیست، گرچه نزد متکلمین اطلاق جوهر بر او شرعا جایز است.

فصل چهارم: عدم محل بودن حضرت حق بر حوادث. مؤلف در این فصل آراء متکلمین را در محل حوادث بودن حضرت حق بیان کرده و آنها را مورد نقد قرار مى‌دهد. منبع