شرح منازل السائرین عبدالرزاق کاشانی (دو جلدی)

توضیحات

شرح منازل السائرین اثر کمال‌الدین عبدالرزاق قاسانى (۷۳۵ق)، شرحى بر «منازل السائرین» خواجه عبدالله انصارى (۴۸۱ق) است. شارح، «منازل السایرین» را به زبان خود منازل؛ یعنى عربى شرح کرده و این مهم را به درخواست غیاث‌الدین محمد بن رشیدالدین فضل‌الله، وزیر سلطان ابوسعید بهادرخان (۷۳۶-۷۱۶) به انجام رسانده و در تاریخ دوشنبه، بیست رجب ۷۳۱، در ربع رشیدى تبریز از تألیف آن، فراغت یافته است.

این شرح، مهم‌ترین اثر شارح و در میان شروح منازل، بهترین شرح و مهم‌ترین کتاب در حوزه عرفان عملى است و به تعبیر استاد، سید جلال‌الدین آشتیانى، شرح قاسانى بر «منازل السائرین» خواجه عبدالله انصارى، حاکى از عظمت و بزرگىِ نظر و مقام و سعه باع و تضلع کامل او در تصوف علمى است. پرورش یافتن شاگردانى چون قاضى سعید قمى و قیصرى در مکتب عرفان عملى و نظرى ملا عبدالرزاق، خود دلیل تبحر و تضلع اوست البته قدرت فکر و باریک‌اندیشى‌هاى قاسانى، نه تنها در «شرح منازل»، بلکه در سایر کتاب‌هاى او، مثل «شرح فصوص» بى‌نیاز از تعریف است.

«شرح منازل»، به‌صورت غیر مزجى و بر وفق «منازل السائرین»، در ده قسم کلى باب‌بندى شده است. این مقامات ده‌گانه، هریک، خود به ده باب منقسم مى‌باشد و هر قسم در سه مرحله در طول یکدیگر بیان مى‌شود. شارح در این مقام چنین مى‌فرماید: «اندراج هریک تحت دیگرى، بسان اندراج و ترتب انواع و اجناس منطقى است که هریک از اعالى را صورتى در اسافل و هریک از اسافل را صورتى در اعالى است؛ نه چون بالارونده از پلکان که چون پاى از درجتى برداشت و به بالاتر جهید در جهت، فروتر را فروهلد، بلکه در عین اینکه پاى در منزل برتر دارد، در منزل فروتر نیز حضورى و صورتى جداگانه دارد؛ بدین ترتیب، هریک از صد مقام به حسب صورتش در دیگر ابواب ده‌گانه، خود صد صورت دارد که مجموعا هزار مى‌شود».

اگرچه خواجه عبدالله انصارى در «منازل السائرین»، صد منزل شمرده، ولى این کلیات است و حقیقت این است که انسان از وقتى پا از رتبه طبیعت بیرون مى‌گذارد و در مقام سیر الى الله برمى‌آید تا به آخرین مقام، مراتب غیر متناهیه طى مى‌کند. همان طور که بین ظلمت و نور شدید مراتب روشنایى غیر متناهى است، مراتب محبت و علم نیز همین است.

ملا عبدالرزاق کاشى، داراى ذوقى سرشار و قلمى تواناست و قادر است که مطالب مفصلى را با کمال سهولت، روان و جذاب و قابل فهم، به‌صورت اختصار درآورد.

قاسانى در این شرح، به‌سان شمارى از شروح، تحت تأثیر مستقیم عفیف‌الدین تلمسانى (۶۹۰) است و در غالب مطالب از وى پیروى کرده است؛ به اضافه فوایدى که در تشریح مطالب از خود افزوده است با این تفاوت که زبانى فنى‌تر از تلمسانى دارد و بیشتر از وى اصطلاحات عرفانى را استفاده مى‌کند و به فرموده استاد آشتیانى، اگر هیچ شرحى بر «منازل» خواجه عبدالله در دسترس محقق کاشانى نبود، بازهم او در کار خود توفیق حاصل مى‌کرد.

شایان توجه اینکه از لحاظ کتاب‌شناسى، این شرح مشتمل بر صحیح‌ترین ضبط متن منازل است، چرا که به‌تصریح کاشانى در پایان کتاب، نسخه‌اى از متن «منازل السائرین» که آن را نزد شیخ‌الاسلام انصارى خوانده بودند و اجازه شیخ به خط خود وى، مورخ ۴۵۳ در هامش آن بوده است، او شرح خود را بر اساس ضبط آن نسخه مى‌نگارد.

از آنجا که کاشانى در فلسفه نظرى هم راسخ بوده و منشأ ترویج تصوف اسلامى شده و مورد احترام اهل نظر و برهان است، این خصوصیت او بدین شرح امتیازى خاص بخشیده، چرا که وى در حوزه عرفان عملى، از عرفان نظرى سود برده است و از این جانب قدمى در ترویج تصوف اسلامی‌برداشته است، چرا که عرفان نظرى، معرفتى براى سالک حاصل مى‌کند که با کمک آن مى‌تواند دقیقا مفهوم شهودهاى خویش را دریابد و بداند که این شهود از کدامین مرحله خبر مى‌دهد و دیگر آنکه سالکان مى‌توانند با مراجعه به آنچه عارفان در بحث‌هاى نظرى و محتواى شهود فنایى آورده‌اند، شهود خویش را محک بزنند و موقعیت فعلى خویش را به‌طور دقیق از نظر رتبه وجودى تشخیص دهند. منبع