شرح نهج البلاغه (ابن ابی الحدید) دوره ۱۰ جلدی

توضیحات

شرح نهج‌البلاغه کتابی است نوشته ابن‌ابی‌الحدید از علمای اهل سنت در قرن هفتم که از مهم‌ترین شرح‌های نهج‌البلاغه به شمار می‌آید. استفاده از منابع شیعه و سنی و همچنین چندبُعدی‌بودن (تاریخی، ادبی و کلامی) از ویژگی‌های این شرح است.

ابن ابی‌الحدید در فقه، شافعی و در اعتقادات معتزلی بود. او آثاری در کلام، منطق، تاریخ و شعر دارد. شرح نهج البلاغه و قصائد سبع علویات از جمله آثار او است. عمده شهرتش را به خاطر شرح نهج‌البلاغه دانسته‌اند. گفته شده مباحث او در شرح نهج‌البلاغه حاکی از احاطه وی بر ادبیات، کلام، مبانی اخلاق، تاریخ صدر اسلام و شعر عرب است.

در این کتاب مطالبی آمده است که با اعتقادات شیعه، که علی(ع) را نخستین امام خود می‌دانند، سازگار نیست. ازاین‌رو کتاب‌هایی در مخالفت با آن نوشته شده است. این کتاب بیست «جزء» یا بخش دارد و در دوره‌های دوجلدی، چهارجلدی و بیست جلدی منتشر شده است.

ویژگی‌ها

برخی از ویژگی‌های شرح ابن ابی‌الحدید عبارتند از:

• استفاده از منابع شیعه و سنی: ابن ابی‌الحدید در نگارش شرح نهج‌البلاغه از کتاب‌های شیعه و سنی استفاده کرده است. به عنوان نمونه در ردّ دفاعیات قاضی عبدالجبار معتزلی از عثمان بن عفان، بخشی از پاسخ‌های سید مرتضی به قاضی عبدالجبار را آورده است. گفته شده چون ابن ابی‌الحدید سرپرست کتابخانه‌های بغداد بوده، امکانات بسیاری در اختیار داشته و کتابخانه ده هزار جلدی ابن علقمی هم در اختیارش بوده است. از این رو از کتاب‌هایی استفاده کرده که برخی از آنها در اختیار محمد بن جریر طبری، مورخ قرن سوم قمری نبوده است.
• جامعیت: شرح ابن ابی‌الحدید دائره‌المعارفی از علوم ادب، کلام، فقه، اخلاق، تاریخ صدر اسلام، انساب و فرهنگ عامه عرب دانسته شده است. به گفته مهدوی دامغانی مترجم نهج‌البلاغه، هر چند شرح مذکور اطلاعات گوناگونی دارد، اما سه جنبه ادبی، تاریخی-اجتماعی و کلامی آن بر دیگر جنبه‌هایش برتری دارد. این کتاب، تاریخ اسلامی از زمان پیامبر(ص) تا سال ۶۲۳ق، یعنی ۱۳ سال قبل از سقوط بغداد به دست مغولان را دربردارد. تقریباً نیمی از کتاب به مطالبی درباره اوضاع و احوال اجتماعی و امور تاریخی نیمه اول قرن نخست قمری اختصاص دارد. همچنین در این کتاب حدود هشت هزار بیت شعر مورد استفاده قرار گرفته است. ابن ابی‌الحدید به ایرادات کسانی که بر وجود سجع در نهج‌البلاغه خرده گرفته‌اند پاسخ داده است. او سخن کسانی که گفته‌اند نهج‌البلاغه یا بخش‌هایی از آن به نادرستی به امام علی(ع) نسبت داده شده را نیز رد کرده است. او سخنان علی(ع) را به جسم بسیطی تشبیه کرده که قسمت‌های گوناگون آن در ماهیت با یکدیگر اختلافی ندارند.
• توضیح کلمات دشوار: ابن ابی‌الحدید ابتدا قسمتی از متن نهج‌البلاغه را تحت عنوان «اصل» نقل می‌کند، سپس تحت عنوان «شرح» توضیحاتی می‌دهد. او در ذیل شرح، به توضیح لغات دشوار و شرح متن می‌پردازد.
• گزارش اوضاع زمانه نویسنده: ابن ابی‌الحدید از آنجا که معاصر مغولان بوده است، گزارشی از ابتدای ظهور مغول و فتح ماوراءالنهر و خراسان و عراق و دیگر نواحی و هجوم آنان به بغداد ارائه کرده است. شرح نهج‌البلاغه ابن ابی الحدید به همین دلیل یکی از منابع مهم تاریخی در این زمینه دانسته می‌شود.
• شرح حال سید رضی: ابن ابی‌الحدید در مقدمه کتاب، نسب امام علی(ع)، نسب سید رضی (گردآورنده نهج‌البلاغه) و نیز مختصری از زندگی و شرح حال او را ذکر کرده است.

آرای نویسنده در مقدمه

ابن ابی‌الحدید در مقدمه‌ای که بر شرح نهج‌البلاغه نوشته، ٰآرای معتزله درباره امامت، برتری امام علی(ع)، قیام‌کنندگان در مقابل او و خوارج را ذکر می‌کند.

• برتری امام علی(ع) بر خلفای سه‌گانه: به گفته ابن ابی‌الحدید، آرای معتزله درباره برتری خلفا سه دسته است؛ برخی امام علی(ع) را برتر می‌دانند، برخی دیگر ابوبکر و برخی نیز در این مسئله توقف کرده و قضاوتی نکرده‌اند. ابن ابی‌الحدید به پیروی از معتزله بغداد قائل به برتری امام علی(ع) بر خلفای سه‌گانه است؛ چرا که ثواب وی بیشتر است و صفات پسندیده بیشتری دارد. با این حال ابن ابی الحدید معتقد بود نص و دستور صریحی از جانب پیامبر(ص) بر خلافت حضرت علی(ع) وجود ندارد.

• اهل دوزخ بودن اصحاب جمل: به باور ابن ابی الحدید، برپاکنندگان جنگ جمل اهل دوزخ‌اند به جز عائشه، طلحه و زبیر که توبه کردند همچنین لشکریان شام در جنگ صفین و خوارج دوزخی‌اند، چرا که بر بغی پافشاری کردند.

• نظر امام علی(ع) استوارترین نظر و تدبیرش درست‌ترین تدبیر بود: از نظر ابن ابی‌الحدید امام علی(ع) هنگام رفتن عمر بن خطاب به جنگ با رومیان و ایرانیان به وی مشورت داد و به عثمان نیز نکاتی گفت که صلاحش در آنها بود و اگر می‌پذیرفت آن اتفاقات برایش نمی‌افتاد.
• تقید امام علی به دین: به باور ابن ابی الحدید، امام علی مقید به دین بود و بر خلاف آن عمل نمی‌کرد، اما دیگر خلفا طبق مصالحشان عمل می‌کردند؛ خواه مطابق شرع بود یا نبود. ابن ابی الحدید معتقد بود کسی که طبق اجتهادش عمل می‌کند وگرفتار قید و بندی که او را از مصلحت دور کند، نباشد برنامه‌های دنیوی‌اش بهتر سامان می‌یابد