عین الیقین الملقب بالانوار و الاسرار

توضیحات

عین الیقین یکى از آثار مهم و فاخر ملامحسن فیض کاشانى (متوفای۱۰۹۱) است که به زبان عربى تألیف نموده است. طبق آنچه خود فیض در مقدمه‌ى کتاب گفته موضوع کتاب آن دسته از عقایدى است که عقل در آنها استقلال داشته و براى ادراکشان نیازى به ادله شرعى نمى‌باشد.

فیض مطالب کتاب را به دو قسم تقسیم کرده است که قسم اول آن در اصول علم و قسم دومش در علم به آسمان‌ها، زمین و آنچه که در مابین آنها است، مى‌باشد. او مقدمه‌اى دارد که خود مقدمه پنج بخش دارد، بخش اول اشاره‌اى است به فضیلت علم توحید و شرافت اهل آن و همین طور چگونگى تحصیل علم توحید. قسمت دوم مقدمه در بیان قلت اهل الله و سختى و غموض این راه است. سومین نکته مقدمه‌ اهمیت کتمان سرّ توسط اهل الله است.

بیان اصناف مردم چهارمین نکته‌ى مقدمه است که در واقع توضیحى بر آیه‌ى شریفه‌ى و کنتم ازواجاً ثلاثه مى‌باشد. آخرین و پنجمین بخش مقدمه کتاب عین الیقین اختصاص به بیان جایگاه عقل و شرع دارد که فیض در این قسمت به نقل کلماتى از بزرگان اکتفا نموده است.

مقصد اول کتاب در اصول علم است. مؤلف در این قسمت ابتدا به تشابهات کتاب و سنت مى‌پردازد. فیض اشاره‌اى به صورت و ظاهر داشتن هر سخن در عین قابلیت دارا بودن روح و باطن دارد و در ضمن مطالبى که در ذیل این موضوع بیان مى‌کند به مثال و صورت روحانى موجودات در عالم ملکوت اشاره کرده و آن را دلیل بر تکلّم انبیا با مردم به قدر عقول آنها مى‌داند.

فیض در ضمن ضوابط مهمّه که به دنباله مطالب مقصد اول آورده، به دنبال اثبات جریان امور از مجراى طبیعتشان که خواست خداوند متعال است، مى‌باشد وجود و عدم نیز دیگر مطلب مورد توجه مؤلف است که وجود بحت و خالص مختص خداوند بوده و عدم بحث نیز ذاتى ندارد.

فیض کاشانى در ادامه مقصد اول، به مطالبى چون حیات و ممات، ایمان و کفر، خیر و شر، لذت و ألم، غنى و فقر، هیات و تعیناتشان، واحد و کثیر، متقدم و متأخر، قدیم و حادث، قوت و مقابلش، سبب و مسبب، جوهر و عرض، ابعاد و جهات و حدودشان، حرکت و سکون، زمان و آن، مکان و حیّز، اصول نشأت و کیفیت و نشأت یافتن آخرت از دنیا و وجوه فرق بین آن دو، مبدأ وجود و توحید خداوند متعال و کیفیت افاضه‌اش وجود را اشاره دارد.

مقصد دوم کتاب در علم به آسمان‌ها و زمین و آنچه در بین آنها مى‌باشد، است. بخش اول این مقصد در هیئت عالم و اجرام بسیطه‌ى آن مى‌باشد. خلق مرکبات از دیگر بخش‌هاى مورد عنایت فیض است که حرکات افلاک، سماوات و نجوم را داراى تأثیراتى بر روى زمین و دیگر اجرام سفیه مى‌داند.

در تکمله این مطالب مؤلف از خلقت ملائکه الهى نیز سخن گفته و همه‌ى اینها را نتیجه‌ى آمیزش رحمت و حکمت الهى مى‌داند. علل و آثار اتفاقاتى که در جوّ پدیدار مى‌شود عنوان دیگر این بخش از دومین مقصد عین الیقین فیض کاشانى مى‌باشد. رعد و برق، رنگین کمان، انواع بادها، شهاب‌سنگ‌ها، زلزله و انفجار چشمه‌ها همراه با ادلّه و چگونگى‌شان عنوان دیگر مطالب این بخش مى‌باشند. در قسمت بعدى موضوع بحث کوه‌ها و سنگ‌هاى معدنى مى‌باشد که طریق بوجود آمدنشان و حالاتشان مورد بحث مؤلف است. وى گیاهان فصل مختصى را تعیین نموده که مباحث مهمى را نیز در آنجا مطرح کرده است؛ از آن جمله مى‌توان به ارتباط ملائکه با اجرام نباتى همراه بحث از قوه تغذّى نباتات و آثار آن مى‌باشد. این بخش متصل است به بخش بعدى که راجع به حیوان است. فیض تعابیرى ملکوتى از حیوان ارائه مى‌کند که بسیار جالب و شنیدنى است. او در ادامه ده حواس براى حیوان مى‌شمارد که خداوند پنج تایش را براى زندگى دنیوى و پنج تاى دیگر را براى زندگى اخرویش عطا نموده است. احتمالاتى که در تعداد حیوانات موجود به لحاظ انواع وجود دارد، موضوع فصل دیگرى در مبحث حیوانات است.

او در فصل دیگر از خطبه‌ى ۱۸۵ نهج‌البلاغه حضرت على علیه‌السلام که در مورد حیوانات مى‌باشد، فرازهایى را نقل مى‌کند که در واقع نمى‌توان نظیرى براى آن از دیگران یافت. او به ویژگى‌هاى دیگرى از حیوانات نیز به ترتیب اشاره دارد؛ از آن جمله نوع خلقت آنها، درک درد و ألم، جریان خون و… بخش بعدى کتاب تشریع اعضاء حیوان کامل و منافع آن مى‌باشد.

ملائکه‌اى که موکّل حیوان هستند و آیه‌ى شریفه‌ى «له معقبات من بین یدیه و من خلفه یحفظونه من امرالله» بدان دلالت دارد. در بخش بعدى بحث شده است، در بخش بعدى کتاب تجرد نفس حیوان کامل مورد توجه بوده و با اینکه مقصود فیض از حیوان کامل انسان است؛ ولى براى بحث از انسان بما هو انسان بخش جدا گانه‌اى را اختصاص مى‌داده، او به جایگاه رفیع انسانى در نزد خدا و ملائکه اشاره کرده و بدین منظور از دو قوه‌ى علّامه و فعالّه براى نفس انسانى سخن مى‌گوید. ملامحسن فیض کاشانى از انسانى که خلیفه خداوند است و بقیه‌ى اکوان حکمى در اختیار وى هستند، در بخش جداگانه‌اى سخن مى‌گوید. بحث در مورد نبى و ولى که مظاهر خلافت الهى هستند، فصل دیگرى از مطالب این بخش مى‌باشد. در بخش دیگر سخن از حدوث نفس انسانى و تقدم خلقت ارواح از اجساد و همین طور هبوط آدم از بهشت مى‌باشد. این مبحث نیز مؤیدات قابل توجهى از روایات دارد. عجائب و غرائب انسانى در بخش دیگر مورد توجه مؤلف است که از آن جمله مى‌توان بر تناسب اندام، صورت زیبا، صورت حسن، خواب‌هایى که انسان مى‌بیند، تأثیراتى که در عالم ماده دارد، فرات انسانى، طى الارض که سالکین دارند، به صورت‌هاى مختلف در آمدن آنها، دخول انسان‌هاى بلند مرتبه در عالم ملکوت، همنشینى‌شان با ملائکه، مصاحبت‌شان با جن و شنیدن صداى ملکوت اشاره کرد. در آخر فیض کتاب‌هایى مانند «عجائب المخلوقات» و «عجائب الحیوان» را معرفى مى‌کند که مفصل در این مباحث وارد گردیده‌اند.

بحث جن و شیاطین نیز مستقلاً مورد توجه مؤلف واقع گردیده و در چند فصل متعدد به بررسى و تعریف جن پرداخته است که نوع زندگى جن و رفع شبهاتى در مورد آنها و مطالبى درباره‌ى شیاطین از آن جمله مى‌باشند.

از دیگر بخش‌هاى مقصد دوم کتاب فیض بحث در مورد حدوث عالم است. او از وجود ربّ مبدعِ محدثِ صانع قیوم مدّبر ازلى واجب عالمى سخن مى‌گوید که تدبیر عالم همه به دست اوست و عالم را از عدم به وجود در آورده است. آوردن براهین و استدلال‌هایى از فلاسفه یونانى و همین طور اساتید خود؛ مانند صدرالتألهین شیرازى در کنار آیات و روایات، کامل کننده بحث مى‌باشند.

در کنار این بخش فیض به کمال و احسن بودن نظام خلقت در بخش دیگرى پرداخته و به سریان عشق و شوق و عبادت و ذکر در جمیع موجودات پرداخته است. آخرین بخش کتاب عین الیقین بیان مسیر و هدف همه‌ى موجودات است که همگى به سوى خداوند سبحان در حرکت مى‌باشند.

او در پایان کتاب خود ختامى دارد که بسیار جالب و دلنشین است و در واقع مناجاتى کوتاه با رب العالمین است که با اسماء و صفات رحمت و مجد او را مى‌خواند و با اذعان به ضعف‌هاى خود با حمد الهى آن را تمام مى‌کند. فیض کتاب مهم عین الیقین خود را ملقب به الانوار و الاسرار نموده و تاریخ آن را مطابق انوار الحکم و اسرار الکلم نموده است. منبع (با تلخیص)