غم های جانسوز : محرق القلوب

توضیحات

محمد مهدی بن ابی‌ذر فاضل نراقی معروف به محقق نراقی(۱۱۲۸ – ۱۲۰۹ق) از علمای شیعه در قرن دوازده و سیزده هجری در نراق کاشان به دنیا آمد و تحصیلات ابتدایی را همانجا گذراند. سپس راهی اصفهان شد و در محضر اساتید آن شهر شاگردی نمود که در میان آنان ملا اسماعیل خواجویی جایگاه خاصی داشت. محقق نراقی در سال ۱۲۰۹ق در کاشان درگذشت و پیکر او به نجف منتقل و در حرم امیرالمؤمنین به خاک سپرده شد.

انگیزه تألیف

نقل شده که ملامهدی وقتی مشاهده کرد هر کدام از کتابهای مصائب، ایرادات خاصی دارند از قبیل عدم نظم و ترتیب، استفاده زیاد از روایات عامه، اختصار و اطناب بیش از حد، نبود اشعار شورانگیز عربی و فارسی؛ اقدام به تألیف محرق القلوب کرد.

محتوا

در این نوشتار، علاوه بر شرح مبسوط ماجرای کربلا و جریان شهادت امام حسین و مصائب متعددی که بر آن حضرت و یاران و خاندان ایشان رفته، گوشه‌هایی از مصائب رسول خدا(ص)، حضرت علی(ع)، فاطمه زهرا(س)، امام حسن مجتبی(ع)، امام کاظم(ع) و امام رضا(ع) نیز ذکر شده است.

کتاب دارای فصل‌بندی مرتبی نیست و به صورت مجلس به طرح مباحث پرداخته است:

• مجلس اول برخی از مصائب و آزارهایی که بر رسول خدا(ص) وارد شده و وقایع مهم دوران نبوت پیامبر اسلام به تصویر کشیده شده است.
• مجلس دوم ابتدا مناقب حضرت زهرا(س) و سپس مصائب ایشان بیان شده است.
• مجلس سوم ابتدا مناقب امیرالمومنین(ع) و سپس انواع فتنه‌ها و مصائب آن امام پس از رحلت پیامبر اکرم بیان گردیده است.
• مجلس چهارم گوشه‌هایی از مظلومیت امام حسن مجتبی(ع) و جریان شهادت ایشان بیان شده است.
• مجلس‌های پنجم تا هجدهم ابتدا جریان رفتن امام حسین(ع) از مدینه به مکه و وداع ایشان با بنی هاشم در پی تهدیدهای بنی امیه و نامه‌های مکرر اهل کوفه نقل شده است و سپس جریان فرستادن مسلم بن عقیل و پاداش گریه بر مصائب اهل بیت بیان شده و حرکت امام حسین(ع) از مکه به کربلا و حوادث مربوط به آن شرح داده شده است.

نگارنده، در ادامه به وارد شدن امام حسین(ع) به کربلا و رویارویی آن حضرت با حر بن یزید ریاحی و شهادت حر و سایر یاران امام مانند زهیر بن حسان اسدی، زهیر بن قین بجلی، وهب بن عبدالله، مسلم بن عوسجه، هاشم بن عتبه، حبیب بن مظاهر، غلام سیاه (جون) و عابس و نحوه اقامه نماز جماعت ظهر توسط امام حسین(ع) در روز عاشورا را تشریح نموده است. در بخش‌های دیگر شهادت قاسم بن الحسن، عباس بن علی، علی اکبر و خود امام حسین(ع) به صورت مبسوط بیان شده است.

وقایع پس از شهادت امام حسین(ع) و بردن اهل بیت آن حضرت به کوفه و شام و بازگشت آنان به مدینه، شرح مناقب و مصائب امام رضا(ع) و امام موسی‌بن جعفر(ع) از مباحث پایانی کتاب است.

انتقادات به کتاب

بعضی از علما، محرق القلوب را به دور از شأن مؤلف آن دانسته و برخی نقل‌ها را نپذیرفته‌اند.

میرزا محمد تنکابنی در قصص العلماء، برخی از گزارش‌های تاریخی محرق القلوب را غیر قابل اعتماد دانسته و اخبار نقل شده را ضعیف، بلکه نزدیک به دروغ یا دروغ می‌داند. وی در جایی می‌نویسد که حیف است چنین فاضلی، این‌گونه خبرها را در کتاب خود بنویسد یا در جای دیگر می‌گوید: کتاب ملا دربندی (اسرار الشهاده) در بعضی جاها هم‌تراز محرق القلوب است.

محدث نوری در لؤلؤ و مرجان با اشاره به مقام شامخ ملا مهدی نراقی، این کتاب را دارای مطالب منکره‌ای ذکر می‌کند که ناظر بصیر از نوشتن چنان عالمی چنین مطالبی را متعجب می‌شود.

مرتضی مطهری هم در کتاب حماسه حسینی کتاب مُحْرِق القلوب آخوند ملامهدی نراقی را مشتمل بر بعضی اکاذیب معرفی کرده است و نویسنده کتاب را فقیه بزرگی می‌خواند که در تاریخ عاشورا صاحب اطلاع نیست.

محمدی ری‌شهری نیز در کتاب دانشنامه امام حسین(ع)، با توجه به مقام علمی نراقی این احتمال را می‌دهد که وی محرق القلوب را در اوایل تحصیل و پیش از رسیدن به مراتب والای علمی نوشته باشد.

نمونه‌هایی از تحریف

مرتضی مطهری، نویسنده کتاب مُحرِق القلوب را عالم و فقیه بزرگی معرفی می‌کند که در این موضوعات، اطلاع نداشته است. به گفته مطهری، ماجرای هاشم مرقال از جمله تحریفات محرق القلوب است. نراقی می‌نویسد که یکی از اصحابی که در روز عاشورا از زیر زمین جوشید، هاشم مرقال بود و یک نیزه هجده ذرعی هم دستش بود…هاشم بن عتبه مشهور به مرقال از اصحاب حضرت امیر(ع) بوده و در بیست سال پیش از واقعه کربلا کشته شده بود.

نراقی در جایی دیگر آورده است که علی اصغر پس از تیر خوردن، به روی پدر نگاه کرد و تبسمی کرد و به شهادت رسید. برخی از پژوهشگران در حوزه مقتل‌نگاری، این مطلب را از تحریفات نقل‌شده در محرق القلوب می‌شمارند.

غم های جانسوز عنوان اثری است که علی نظری‌منفرد، آن را بر اساس تصحیح محرق القلوب نگاشته و در ابتدای کتاب به بیان توضیحاتی پیرامون شخصیت مؤلف و تألیفات وی پرداخته است.  منبع