معراج السعاده

توضیحات

معراج السعاده کتابی است در اخلاق اسلامی تألیف ملا احمد نراقی (نراقی ثانی)، فرزند ملا محمدمهدی نراقی. ملا احمد این کتاب را با محور قرار دادن کتاب پدرش (جامع السعادات) تألیف نموده است.

ملا احمد نراقی از فحول علمای دین، و اکابر مجتهدین شیعه می باشد، که در علم فقه، اصول، حدیث، رجال، نجوم، ریاضی، معقول و منقول، ادبیات و شعر تبحر داشته و علاوه بر علوم متداول عقلی و نقلی در بسیاری از علوم دیگر مهارتی بسزا داشته است. ملا احمد نراقی فردی زاهد، متقی، و در اوصاف حمیده و اخلاق فاضله زبانزد خاص و عام بوده است.

محتوای کتاب

نوشتار کتاب به زبان فارسی قدیمی است بسیار روان و زیباست و موعظه‌ها و هشدارهای دلسوزانه‌ی مولف بر زیبایی و اثرگذاری کتاب افزوده است. مولف لابلای مباحث، نفس انسانی را خطاب قرار می‌دهد و او را هشدار یا بشارت می‌دهد. معراج السعاده حاوی آیات قرآن و احادیث رسول الله صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم‌السلام می‌باشد. مولف با استفاده از اشعار مختلف و سازگار با مباحث، زیبایی و جذابیت کتاب را افزوده است. هر کجا هم نیاز بوده از اقوال حکما استفاده نموده است.

معراج السعاده مشتمل بر پنج باب است و هر بابی هم دارای چند فصل است:

۱. باب اول (بیان بعضی از مقدمات نافعه از بیان حالات نفس و منفعت فضائل اخلاق و مضرت رذائل آن) که خود، دارای ده فصل است:

• فصل اول: شناختن نفس، مقدمه شناختن خدا؛
• فصل دوم: بیان این که آدمی مرکب است از تن ظاهر و نفس؛
• فصل سوم: در شناختن نفس؛
• فصل چهارم: در حقیقت آدمی؛
• فصل پنجم: در مسافرت جنبه‌ی روحانیت به عالم اعلاء و عالم قدس؛
• فصل ششم: بیان لذت و محنت روح و بدن؛
• فصل هفتم: بیان بیماری روح و صحت آن؛
• فصل هشتم: حصول ملکات نفسانیه به تکرار اعمال؛
• فصل نهم: در شناختن صفات رذائل و فضائل؛
• فصل دهم: در ثمره تهذیب نفس.

۲. باب دوم: (در سبب انحراف اخلاق از جاده پسندیده و حصول اخلاق ذمیمه) که دارای هشت فصل است:

• فصل اول: بیان قوای اربعه: عقل، شهوت، غضب و وهم و تبعیت سایر قوا از آن‌ها؛
• فصل دوم: بیان این که هر یک از قوای اربعه را لذت و المی است به مقتضای طبیعت انسان؛
• فصل سوم: قواى چهارگانه سر منشا نیکی‌ها و بدی‌ها؛
• فصل چهارم: در بیان این که قوه عقلیه ادراک کلیات کند و قوه وهمیه ادراک جزئیات نماید.
• فصل پنجم: در بیان عامله بودن هر یک از قوای اربعه؛
• فصل ششم: در بیان این که مقابل هر صفت نیکی خلق بدی است.
• فصل هفتم: بیان قاعده‌ی کلیه علم اخلاق؛
• فصل هشتم: بیان اموری که قبل از شروع در علم اخلاق معالجه‌ی آن‌ها لازم است.

۳. باب سوم: (در بیان محافظت اخلاق حمیده از بیرون رفتن از حد اعتدال و معالجات کلیه در ازاله ذمائم اخلاق و احوال، از آنچه تخصیص ندارد به بعضى صفات و اعمال):

• فصل اول: حفظ تعادل اخلاق حمیده؛
• فصل دوم: در لزوم اجتناب از مصاحبت بدان و از مجالست کردن با اشرار؛
• فصل سوم: این که علم اخلاق طب روحانی است.

۴. باب چهارم: (در تفصیل انواع اخلاق و بیان شرافت فضایل و کیفیت اکتساب هر یک و شرح مفاسد رذایل و بیان معالجه خصوصیات هر یک از آن ها): این باب تقسیم می‌شود به پنج مقام که هر کدام دارای چند صفت می‌باشد:

مقام اول: در بیان آنچه متعلق به قوه‌ی عامله است که خود دارای چهار فصل است که به خوبی قوه‌ی عامله را واشکافی می‌کند.

مقام دوم: در بیان معالجه اخلاق ذمیمه متعلقه به قوه‌ی عاقله که صفات ناپسند مخصوص قوه‌ی عاقله را توضیح داده و راه علاج آن را هم بیان می‌کند مثلاً صفات ناپسند جهل، شک و حیرت، شرک خواطر نفسانیه و وساوس شیطانیه و مکر و حیله. در بیان اهمیت تفکر و بیان بخشی از عجایب عالم و خود انسان را بیان می‌کند. مثلاً عجایب صنع پروردگار مثل پشه و عجایب صنع در انسان مثل چشم و گوش و…

مقام سوم: در بیان صفات رذیله و اخلاق جمیله که متعلق به قوه‌ی غضبیه است که خود دارای بیست و یک صفت است از رذائل و بیان صفات ضد آن و طریق معالجه‌ی آن رذائل. این صفات عبارتند از: خوف؛ ایمنی از عذاب الهی؛ در ناامیدی از رحمت خدا؛ ضعف نفس؛ دنائت همت؛ بی غیرتی و بی حمیتی؛ عجله و شتابکاری؛ سوء ظن به خدا و خلق؛ غضب؛ انتقام گرفتن؛ درشتی در گفتار و کردار؛ کج خلقی؛ عداوت و دشمنی؛ عجب؛ کبر؛ افتخار؛ بغی؛ خودستایی؛ عصبیت؛ کتمان حق و منحرف شدن از آن؛ قساوت قلب.

مقام چهارم: بیان صفاتی که متعلق به قوه‌ی شهویه است که عبارتند از: محبت دنیا؛ بی نیازی؛ حرص؛ طمع؛ بخل؛ مال حرام خوردن؛ خیانت و غدر؛ خوض در باطل؛ تکلم بما لا یعنی و فضول.

مقام پنجم: صفاتی که متعلق است به سه قوه‌ی عاقله، غضبیه، شهویه یا به دو قوه از این سه قوه از رذایل و فضایل که عبارتند از: حسد؛ اهانت و تحقیر بندگان خدا؛ ظلم؛ ترک کمک به مسلمین و اهتمام به امور ایشان؛ کوتاهی در امر به معروف و نهی از منکر؛ دوری کردن از برادر مومن؛ قطع رحم؛ عقوق والدین؛ عیب جویی و تجسس؛ فاش کردن راز؛ سخن چینی؛ افساد میان مردم؛ شماتت؛ مراء و جدال و مخاصمه؛ استهزاء کردن؛ مزاح و خنده و شوخی کردن؛ غیبت کردن؛ دروغ گفتن؛ محبت جاه و شهرت و ریاست؛ محبت مدح و ثناء و کراهت مذمت؛ ریا؛ نفاق با مردم؛ غرور؛ طول امل؛ گناهکاری و اصرار بر معاصی و عدم پشیمانی از گناهان صادر شده؛ فراموشی از اعمال خود و غفلت از محاسبه ی آن؛ کراهت؛ سخط و انکار و اعتراض به ارادات الهیه و تقدیرات ربانیه؛ حزن و اندوه؛ بی اعتمادی به خداوند در امور خود و اطمینان به وسایل و وسایط؛ کفران نعمت؛ جزع و بی تابی؛ فسق.

۵. باب پنجم که در اسرار و آداب عبادات است، دارای هفت مقصد است و هر مقصد دارای چند فصل:

• مقصد اول: در طهارت و نظافت که دارای سه فصل است.
• مقصد دوم: بیان بعضی از آداب باطنیه نماز که به هفت فصل تقسیم می‌شود.
• مقصد سوم: در بعضی از آداب باطنیه ذکر و دعا – دارای دو فصل است.
• مقصد چهارم: در بعضی از شرایط و آداب تلاوت قرآن – دارای دو فصل است.
• مقصد پنجم: بیان شمه‌ای از آداب روزه.
• مقصد ششم: بیان بعضی از آداب حج که دارای سه فصل است.
• مقصد هفتم: اشاره به بعضی از آداب زیارت بعضی از مشاهد مشرفه و دقایق آن

تفاوت معراج السعاده با جامع السعادات

معراج السعاده فقط ترجمه و تلخیص جامع السعادات نیست، بلکه در بیان و روش، تفاوت هایی با آن دارد و در بسیاری از موارد، مباحث اجمالی جامع السعادات، به تفصیل در معراج السعاده آمده است. تفاوت عمده جامع السعادات و معراج السعاده آن است که استدلال، برهان و رویکرد عقلی در جامع السعادات پررنگ‌تر است. اما معراج السعاده بر وجهه نقلی و خطابی مباحث افزده است. از آنجا که مخاطب معراج السعاده عموم مردم است.

گزیده معراج السعاده

شیخ عباس قمی با ملاحظه‌ی اهمیت کتاب و مفید بودن معراج السعاده، آن را در کتابی کم حجم خلاصه نمود و اثری ماندگار به جای گذاشت به نام (المقامات العلیه فی موجبات سعاده الابدیه) که توسط انتشارات بیتا و نهاوندی و کتابفروشی اسلامیه و… به چاپ رسیده است. البته خلاصه‌ی دیگری هم از این کتاب وجود دارد که توسط (آقای احمد احمدی بیرجندى) با نام (گزیده معراج السعاده) توسط بنیاد پژوهش‌های اسلامى آستان قدس رضوی به چاپ رسیده است. منبع