منتهی الآمال فی تواریخ النبی و الآل (دو جلدی)

توضیحات

منتهی الآمال کتابی فارسی درباره زندگی چهارده معصوم(ع) اثر شیخ عباس قمی عالم شیعی قرن چهاردهم. مؤلف در این کتاب با استفاده از منابع پرشمار، به تفصیل از زندگی چهارده معصوم سخن گفته است.

منتهی الآمال شامل یک دور شرح زندگانی چهارده معصوم است و غالبا درباره هر معصوم به این موضوعات پرداخته است: ولادت، نام، لقب، کنیه، بخشی از فضائل و ویژگی‌های اخلاقی هر معصوم، معجزات و دلایل امامت هر امام، سخنان حکمت‌آموز امامان، شهادت معصومان و دفن آنان.

مؤلف در مقدمه کتاب، انگیزه اصلی خود از نوشتن منتهی الامال را آن دسته از اخبار و روایاتی دانسته که احیای احادیث ائمه و اولیای الهی و گریه بر مصائب آنان را از بزرگترین عبادات خوانده است. او در این کتاب به دنبال ذکر ولادت، بیان مصائب پیامبر اکرم و همچنین ائمه معصوم (ع) است. علاوه بر آن، برخی از فضایل، مناقب و اخلاق معصومین را ذکر کرده، با این هدف که با خواندن و شنیدن این موارد، به ثواب احیای احادیث معصومین برسند و با گریه بر مصائب آنان، درجات مقربین را درک کنند. شیخ عباس قمی، کتاب خود را در کمال ایجاز و اختصار معرفی می‌کند که در چهارده باب مرتب شده است.

منتهی الآمال از چهارده باب تشکیل شده که هر یک به زندگی یکی از معصومین پرداخته است. هر باب هم فصل‌هایی دارد که به ترتیب از احوال شخصی، مختصری از مناقب و فضائل، حوادث خاص مربوط به هر امام، فرزندان و خانواده، روات و اصحاب می‌پردازد. چنانکه انتظار می‌رود زندگی پیامبر(ص)، امیر مؤمنان و به خصوص زندگی و مقتل امام حسین بخش بیشتری از کتاب را به خود اختصاص داده است.

محدث قمی، در بیان مطالب غالباً منابع خود را نام برده و در چاپ اخیر که به همت باقری بیدهندی تصحیح شده، این منابع با ذکر جلد و صفحه، استخراج و در پاورقی ارائه شده است.^[۴] سعی وی بر آن است که روایت‌های مختلف درباره یک واقعه را ذکر کند.

از جمله مآخذ این کتاب می‌توان به کتب شیخ مفید به خصوص الارشاد، کتب شیخ صدوق مانند عیون الاخبار و امالی، کتب شیخ طوسی و کتاب کافی، اعلام الوری، اثبات الوصیه، کتب ابن طاووس، الخرائج و الجرائح، مناقب ابن شهر آشوب، تذکره الخواص، کتب تاریخ عمومی مانند تاریخ طبری و تاریخ یعقوبی و مروج الذهب، کتب تاریخ محلی و رجال مانند تاریخ قم و تاریخ بغداد و دمشق و رجال نجاشی اشاره کرد.

مؤلف همچنین در لابلای مطالب با عبارت «مؤلف می‌گوید» به توضیحات یا اظهار نظرهایی درباره اخبار و گزارش‌های نقل شده پرداخته و بر ارزش کتاب افزوده است. با آنکه بیان مؤلف، فارسی و البته به سبک دوران مؤلف است، عبارات عربی مانند سخنان معصومین و متن دعاها و اشعار فراوانی نقل و غالباً ترجمه شده است.

محدث قمی در تکمله منتهی الآمال، کتاب تتمه المنتهی فی وقایع ایام الخلفاء را نگاشت که به تاریخ خلفای بعد از پیامبر اختصاص دارد. او در مقدمه می‌نویسد: «چون توفیق الهی شامل حال این شکسته احوال و گرفتار امالی و آمال گردید … خواستم مختصری از احوال بنی حسن را ذکر کنم و مقاتل ایشان را شرح دهم، چون مقداری نگاشتم دیدم از وضع رساله بیرون شدم. با خود اندیشیدم که این رساله را در تتمه و تکمله منتهی الآمال قرار دهم.»