کتاب التعریفات (به ضمیمه بیان رساله اصطلاحات الصوفیه الوارده فی الفتوحات المکیه)

توضیحات

کتاب التعریفات رساله‌اى است به زبان عربى، نوشته میر سید‌ ‎شریف جرجانى. این اثر، در واقع، فرهنگ اصطلاحات معارف اسلامى در علوم عقلى و نقلى است و شامل اصطلاحات صرف و نحو و بلاغت، فقه و اصول فقه، حدیث، تفسیر، هیئت، ریاضیات، کلام، منطق، فلسفه، عرفان و فِرَق است.

جرجانى، به گفته خود، این کتاب را برای تسهیل استفاده از آن، بر اساس حروف هجا، از الف تا یاء، مرتب کرده و تعریف هر اصطلاح را به طرزى که معمول قدما بوده، ذکر کرده است. این کتاب، حدود ۱۷۰۰ اصطلاح را در بر دارد.

نخستین اصطلاح کتاب، اصطلاح فقهى الآبِق و آخرین آن، معرفى فرقه یونسیه است. التعریفات، مرجعى است که بسیارى از کتاب‌ها، برای شرح و تعریف اصطلاحات علوم مختلف، به آن استناد کرده‌اند.

جرجانى، در تألیف التعریفات  علاوه بر قرآن و احادیث نبوى، از منابع گوناگونى بهره جسته و گاه برخى از آنها را نام برده است؛ برای نمونه، در تعریف «الاستقامه» و «الاخلاص»، سخنان ابوعلى دقّاق و فضیل بن عیاض را از رساله قشیریه نقل کرده و «ذو العقل و العین» و «الحروف العالیات» را به ترتیب، از «اصطلاحات الصوفیه» عبدالرزاق کاشى و «کشف الغایات» از مؤلفى ناشناخته در شرح«التجلیات الالهیه» ابن عربى و نیز اصطلاح«مرید» را از «فتوحات المکیه» ابن عربى و اصطلاح«صنعه التسمیط» را بااستفاده از یکى از ابیات مقصوره ابن درید نقل کرده است.

اصطلاحات فقهى کتاب التعریفات  با استفاده از آثار محمد بن ادریس شافعى، ابوحنیفه، نعمان بن ثابت و محمد بن حسن شیبانى نقل شده است؛ به عنوان مثال، مؤلف، در تعریف «اللغو»، سخن شافعى را از «احکام القرآن»، آورده است.

جرجانى، در تعریف مفاهیم، ابتدا به ریشه کلمه توجه مى‌کند و آن‌گاه معانى اصطلاحى را شرح مى‌دهد. در گزینش مدخل‌هاى کتاب، از منطق خاصى پیروى نشده است، بلکه مؤلف، صرفا آنچه را که مهم دانسته در کتاب خود جمع کرده است، اما عموماًبه موضوعاتى پرداخته که میان عموم مسلمانان مقبولیت دارد و از پرداختن به مسائل خاص که محل اختلاف است، پرهیز کرده است.

هر چند تعداد مدخل‌هاى کلامى کتاب، در مقایسه با مدخل‌هاى عرفانى آن بسیار ناچیز است، با این حال، اندیشه کلامى جرجانى تقریبا بر اکثر مداخل کتاب سایه افکنده است، حتى بسیارى از مدخل‌هاى به اصطلاح فلسفى، به صورت کلامى تعریف شده‌اند.