کتاب الوافی (۱۳ جلدی)

توضیحات

کتاب الوافی به زبان عربى، اثر فیض کاشانى، اولین جامع حدیثى در دوره متأخران مى‌باشد. مؤلف، براى نوشتن این اثر سترگ، نه سال و یک ماه وقت گذاشته و در سال ۱۰۶۸ق، آن را به اتمام رسانده است. وى، در مقدمه‌اى که بر کتاب نگاشته، انگیزه خود را از تألیف این کتاب، به شرح ذیل بیان مى‌دارد:

1. هیچ‌یک از کتب اربعه به تنهایى براى مراجعه کننده کافى نیست، زیرا برخى از روایات مهم، در آنها ذکر نشده است.
2. مراجعه به این کتب و به دست آوردن روایات مورد نظر، بسیار مشکل است، زیرا عنوان ابواب دچار اختلاف و ناهم‌گونى است(برخى از احادیث را در باب مناسب خود نیاورده و در جاى دیگرى ثبت کرده‌اند. گاهى بین روایاتى که تفریق بین آنها بهتر بود، جمع کرده‌اند و یا بالعکس، روایاتى را که در مورد موضوع واحد هستند و باید در یک باب جمع‌آورى شوند، در چند باب آروده‌اند).
3. برخى از روایات، در کتب اربعه تکرار شده‌اند و این، سبب ضخامت و حجم فراوان آنها شده است.

کتاب الوافى، داراى یک مقدمه و چهارده کتاب و یک خاتمه است. تعداد باب‌هاى آن، بر طبق شمارش مرحوم آقا بزرگ، ۲۷۳ باب و شماره احادیث آن، به حدود پنجاه هزار حدیث مى‌رسد.

این کتاب، مشتمل بر تمام احادیث موجود در کتب اربعه شیعه (الکافى، من لایحضره الفقیه، التهذیب و الاستبار) مى‌باشد. مرحوم فیض، در این کتاب، علاوه بر جمع‌آورى این روایات، سعى کرده است تا متون روایات را شرح و مشکلات موجود در آنها را برطرف سازد

فیض، در این کتاب و سایر کتب فقهى و حدیثى خود، مانند معتصم الشیعه و مفاتیح الشرائع ترتیب نوینى پیش گرفته و با ادغام پاره‌اى از ابواب، در برخى دیگر و جابه‌جا کردن آنها، تدوین جدیدى را براى فقه و حدیث پدید آورده است. وى با الهام از شیوه غزالى در إحیاء علوم الدین، فقه را در دو بخش قرار داده: یکى در فن عبادات و سیاسات و دیگرى در فن عادات و معاملات.

مؤلف، در مقدمه، کتب اربعه را مورد نقد قرار مى‌دهد و ضرورت تدوین یک کتاب حدیثى را اعلام مى‌دارد. وى، ضمن آنکه کتاب الکافى را به خاطر در بر داشتن اصول و خالى بودن از زواید، شریف‌ترین، موثق‌ترین، کامل‌ترین و جامع‌ترین کتب اربعه مى‌داند، مشکلات زیر را براى آن برمى‌شمارد:

1. در ذکر بسیارى از احکام، سستى به عمل آمده و باب‌هاى آن تمام و کامل نیست.
2. بسا به ذکر یکى از دو طرف روایات – که شبهه تعارض در مورد آنها وجود دارد – بسنده شده و خلاف آن نیامده است.
3. مبهمات و مشکلات احادیث، بدون شرح رها گردیده است.
4. در برخى از کتب و ابواب و روایات آن، ترتیب نیکویى به کار نرفته است و بسا حدیثى در غیر باب آن آمده است.

فیض، در ادامه، به مشکلات کتاب من لایحضره الفقیه مى‌پردازد و مى‌گوید: کتاب فقیه، در بیشتر موارد یاد شده مانند الکافى است، جز اینکه:

1. از احادیث مربوط به اصول عقاید خالى است.
2. ابواب و فصول بیشترى را جا انداخته است.
3. چه بسا در آن، حدیث با کلام مؤلف اشتباه مى‌شود و سخن وى در دنباله حدیث با حدیث خلط مى‌شود.
4. احادیث مرسل آن، بسیار و اسناد مورد اهمال آن نیز فراوان است.

مؤلف، درباره تهذیب الاحکام نیز چنین اظهار نظر مى‌کند: تهذیب الاحکام، گر چه جامع احکام است و تقریباً تمام احادیث احکام، در آن وارد گردیده، لکن از جهت خالى بودن از احادیث مربوط به اصول عقاید، مانند فقیه است. وى، علاوه بر این، به وجود مشکلات زیر در کتاب تهذیب الاحکام اشاره مى‌کند:

1. اشتمال بر تأویلات دور از واقع و جمع نادرست میان روایات متعارض.
2. جدا کردن احادیثى که جا دارد یک‌جا گرد آید و کنار هم آوردن احادیثى که شایسته است جدا شود.
3. قراردادن بسیارى از اخبار در محل نامناسب و کوتاهى در ذکر احادیث در جاى خود.
4. داراى تکرارهاى ملال‌آور و طولانى کردن باب‌ها با عنوان‌هاى کوتاه و مخل مقصود.

وى، در ادامه مى‌گوید: الاستبصار نیز پاره‌اى از تهذیب الاحکام است که از آن استخراج گردیده و به ذکر اخبار مخالف و معارض اقتصار ورزیده و در جمع بین آنها با استمداد از احادیث قریب و غریب، کوشیده است.

صاحب الوافى، در ادامه، از تلاش مشایخ سه‌گانه، در نقل احادیث و گردآورى اخبار پراکنده، قدردانى مى‌کند و مى‌گوید:

انصاف این است که جمع میان آنچه انجام داده‌اند و آنچه واگذاشته‌اند، کارى ناممکن، بلکه از توان بشر خارج است. به هر حال آنها وظیفه خود را انجام داده‌اند و آنچه باقى مانده، بر عهده آنان نبوده است.

مؤلف، قبل از وارد شدن در اصل مقصود، سه امر را مقدم داشته و در مورد آنها توضیح داده و آن سه امر عبارتند از: طریق شناسایى علوم دینى، راه شناسایى اسناد حدیث‌ها و اصطلاحات و قواعد به کار گرفته شده در کتاب.

اجزاى چهارده‌گانه کتاب، به ترتیب عبارتند از:

1. کتاب عقل و علم و توحید.
2. کتاب حجت.
3. کتاب ایمان و کفر.
4. کتاب طهارت و زینت.
5. کتاب صلوه و دعا و قرآن.
6. کتاب زکات و خمس و مبرات.
7. کتاب صوم و اعتکاف و معاهدات.
8. کتاب حج و عمره و زیارات.
9. کتاب حسبه و احکام و شهادات.
10. کتاب معایش و مکاسب و معاملات.
11. کتاب مطاعم و مشارب و تجملات.
12. کتاب نکاح و طلاق و ولادات.
13. کتاب جنایز و فرایض و وصیات.
14. کتاب روضه که شامل احادیث متفرقه است.

خاتمه کتاب الوافی، در اسناد حدیث‌هاى تهذیب و استبصار و من‌ لا‌یحضره‌ الفقیه است که ملا محسن براى سهولت مراجعه، اسامى را به ترتیب الفبا تنظیم نموده است و براى رعایت اختصار، اسامى برخى از راویان را به صورت مختصر آورده است.

از امتیازات این کتاب، ترتیب بسیار عالى در آوردن روایات در باب مناسب است، چنان‌که روایات را بر اساس متن آنها و به صورت موضوعى، دسته‌بندى نموده است و در این ترتیب، کمال دقت را در چینش روایات به کار برده است. معمولا عناوین باب‌ها را از الکافى گرفته یا عین عبارت الکافى را در عنوان باب قرار داده و یا مشابه تعبیر الکافى را به کار مى‌برد و به این مطلب، تصریح مى‌کند، ولى همواره از الکافى در انتخاب عناوین پیروى نکرده است، بلکه در برخى از موارد، عناوین بهترى را براى ابواب برمى‌گزیند. در شیوه چیدن روایات در یک باب هم در بیشتر موارد به کلینى اقتدا کرده است، لکن در برخى موارد هم احساس مى‌کند که روایتى بهتر است در باب دیگرى بیاید و لذا در غیر بابى که در الکافى مطرح شده، مى‌آورد؛ از این‌جاست که مى‌بینیم بسیارى از روایاتى که کلینى در روضه الکافى آورده، مرحوم فیض آنها را در باب‌هاى مختف الوافى وارد کرده است.

از امتیازات دیگر کتاب الوافی، شرح لغات موجود در روایات و برخى از آیات است.

فیض، در این زمینه، در حد یک شاهکار زحمت کشیده است و مى‌توان شرح لغت‌هاى روایات در الوافى را از بزرگ‌ترین خدمت‌هاى این دانشمند، به سنت دانست؛ حتى اگر به جمع‌آورى واژه‌هاى معنا شده در الوافى بپردازیم، مجموعه خوبى در غریب القرآن و غریب الحدیث پدید مى‌آید. فیض، از اینکه شارحان آیات قرآنى و روایات، در کلام اهل لغت تتبع و دقت کافى اعمال نمى‌کنند، گله‌مند است و در شرح روایت، لغت‌هاى مشکل آن را معنا مى‌کند و این شیوه را در سرتاسر الوافى به کار برده است.

در هنگام تبیین معناى لغوى کلمه، به قرائت‌هاى مختلف یا نسخه‌بدل‌هاى آن و نیز معناى کلمه در زمان صدور روایت توجه دارد، زیرا گاهى یک کلمه اکنون در معنایى به کار مى‌رود که در زمان معصومان به این معنا نبوده است، لذا نمى‌توان روایت را بر طبق معناى فعلى تبیین کرد.

از میان منابع لغوى، فیض، عنایت بیشترى به النهایه فی غریب الحدیث و الاثر، التهذیب فی اللغه، الصحاح، القاموس المحیط و المصباح المنیر داشته است.

از ویژگى‌هاى دیگر این کتاب، نقل روایت‌هاى مناسب با هر باب از غیر کتب اربعه است. گر چه فیض بر جمع‌آورى روایات کتب اربعه بنا داشته و معمولا روایات کتب دیگر را به عنوان شرح بر احادیث کتب اربعه آورده، لکن در بسیارى از موارد، احادیث مناسب با یک باب را از غیر کتب اربعه نیز جمع‌آورى کرده است.

از سرى امتیازات کتاب الوافی، مى‌توان این موارد را نام برد: بى‌نیاز کردن محقق از مراجعه به اسناد در بسیارى از روایات، اشاره به موارد تقطیع روایات، تفسیر بسیارى از آیات قرآنى در الوافى، توجه به سبب صدور احادیث در هنگام تبیین معانى آنها، تصحیح متون روایات کتب اربعه با استفاده از منابع مختلف روایى، تصحیح اسناد روایات کتب اربعه، رعایت تقواى علمى در نسبت دادن نظریه‌هاى عالمانه به صاحبان آنها، تبیین فلسفه برخى از مطالب مطرح شده در آیات قرآنى یا روایات، تبعیت محض از دلیل در فتاواى فقهى، شرح ضرب المثل‌هاى موجود در روایات، توضیح و تبیین تشبیه‌هاى موجود در روایات، واضح کردن معناى روایات با مثال زدن، آوردن اشعار مناسب با مضمون روایات، توجه به قرائت‌هاى گوناگون و یا احتمال‌هاى مختلف در معناى حدیث، تتبع موارد ورود یک روایت در کتب اربعه و غیره، رعایت امانت در نقل سند و متن.