شرح چهل حدیث (اربعین حدیث)

توضیحات

شرح چهل حدیث تألیف امام خمینى (قده)، شرح چهل حدیث اخلاقى است که به زبان پارسى نگاشته شده است. مؤلف به بیان مسائل اخلاق علمى، اهتمام کمترى نشان داده است و بیشتر همت خویش را در بیان مطالب اخلاق عملى و مواعظ و دستورالعمل‌هاى عرفانى و دقایق توحید قرآنى به کار گرفته است.

مؤلف محترم در بیان انگیزه تألیف این کتاب، نوشته است: «و بعد این بنده… مدتى بود با خود حدیث مى‌کردم که «چهل حدیث» از احادیث اهل بیت عصمت و طهارت(ع) که در کتب معتبره اصحاب و علما (رضوان‌الله‌علیهم)، ثبت است، جمع‌آورى کرده و هریک را به‌مناسبت، شرحى کنم که با حال عامه مناسبتى داشته باشد و از این جهت، آن را به زبان فارسى نگاشته که فارسى‌زبانان نیز از آن بهره برگیرند؛ شاید إن‌شاءالله، مشمول حدیث شریف ختمى‌مرتبت(ص) شوم که فرموده است: «من حفظ على أمتی أربعین حدیثا ینتفعون بها، بعثه الله یوم القیامه فقیها عالما»»

این کتاب، مشتمل بر یک مقدمه، شرح چهل حدیث (هرکدام، در ضمن مقامات و فصولى) و دعا و ختام است. مؤلف در ابتداى حدیث اول، طریق روایى خود را تا مرحوم کلینى مفصلا بیان مى‌کند و در سایر ابواب با تعبیر «بالسند المتصل»، به آن اشاره مى‌نماید. وى در شرح هر حدیث، به ترتیب زیر عمل مى‌کند:

1. ذکر متن حدیث؛
2. ترجمه آن؛
3. شرح کلمات اصلى حدیث و گاه غالب تعبیرات و کلمات آن؛
4. شرح متن حدیث، طى چند فصل یا مقام.

درباره محتوا و ویژگى‌هاى این اثر، توجه به نکات زیر مفید است:

1. این اثر، همچون سایر مؤلفات مؤلف، کتابى است که از مطالب اخلاق علمى و عملى، قواعد فلسفى و حکمى، اصول عرفانى، ظرایف حدیثى و روایى و لطایف تفسیرى و قرآنى، مشحون است. این مطلب، از انتخاب عناوین چهل حدیثى که مؤلف برگزیده است، به‌خوبى استفاده مى‌گردد.
2. حدیث اول، در باب جهاد با نفس است که مهم‌ترین مسئله عرفان عملى است و سایر احادیث، بیانگر منازل سیر و سلوک سالکان إلى اللّه است، مانند تفکر، توکل، خوف و رجا، صبر، توبه، ذکر، اخلاص، شکر و توحید.
3. مؤلف در بیان مطالب اخلاق عملى، توجه ویژه‌اى به کتاب «منازل السائرین» خواجه عبدالله انصارى داشته است؛ مثلا در باب توکل و معناى آن مى‌نویسد: «صاحب منازل السائرین فرماید: «التوکل کله الأمر کلّه إلى مالکه و التعویل على وکالته»؛ یعنى…» در باب تفویض مى‌فرماید: «خواجه فرماید: التفویض الطف إشاره و أوسع معنى من التوکل ثم قال: التوکل شعبه منه»؛ در باب صبر مى‌فرماید: «عارف محقق مشهور در منازل السائرین فرماید: صبر نگاهدارى نفس است از شکایت بر جزع مستور» و در فصل فرق بین منزل تفکر و تذکر مى‌نگارد: «جناب خواجه عبداللّه فرماید: التذکر فوق التفکر فإن التفکر طلب و التذکر وجود»
4. مؤلف درباره میزان در ریاضت شرعى و غیر شرعى مى‌نویسد: «شیخ استاد ما – دام ظلّه – مى‌فرمودند: میزان در ریاضت باطل و ریاضت شرعى صحیح، قدم نفس و قدم حق است؛ اگر سالک، به قدم نفس، حرکت کرد و ریاضت او براى پیدایش قواى نفس و قدرت و سلطنت آن باشد، ریاضت باطل و سلوک آن منجر به سوء عاقبت مى‌باشد و دعواهاى باطله، نوعا از همین اشخاص بروز مى‌کند؛ اگر سالک به قدم حق، سلوک کرد و خداجو شد، ریاضت او حق و شرعى است و حق تعالى از او دستگیرى مى‌کند به نص آیه شریفه که مى‌فرماید: «و الذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا»؛ «یعنى کسانى که مجاهده براى ما کردند، هر آینه ما آنها را به راه‌هاى خودمان هدایت مى‌کنیم»؛ پس کارش به سعادت منجر شده، خودى از او افتد و خودنمایى از او دور گردد»
5. مؤلف در تبیین شیوه مبارزه با ریا مى‌نویسد: «هر عملى را که شبهه ریا و سالوسى در اوست ترک کن؛ گرچه عمل خیلى شریفى باشد؛ حتى اگر دیدى واجبات را در علنى کردن، خالص نمى‌توانى بکنى، در خفا بکن؛ بااینکه مستحب است اتیان به آنها در علنى، بلکه کمتر اتفاق مى‌افتد در اصل واجب ریا شود؛ بیشتر در خصوصیات و مستحبات و زوائد اتفاق مى‌افتد»
6. در تبیین شیوه مبارزه با خودپسندى و بدبینى به دیگران مى‌نویسد: «… هر دو از مهلکات و سرچشمه مفاسد است. به نفس و شیطان بگویید: ممکن است این شخص که به معصیت مبتلاست، داراى ملکه‌اى باشد، یا اعمال دیگرى باشد که خداى تعالى او را به رحمت خود مستغرق کند و نور آن خلق و ملکه، او را هدایت کند و منجر شود کار او به حسن عاقبت. شاید این شخص را خدا مبتلا به معصیت کرده تا به عجب که از معصیت بدتر است مبتلا نشود»
7. مبحث جبر و اختیار، از مهم‌ترین مسائل کلامى است که بى‌ارتباط با علم اخلاق نمى‌باشد و معرکه آرا و اقوال دانشمندان است. مؤلف در چندین جاى از کتابش پیرامون این مسئله، مطالبى را ذیل فصولى مطرح نموده است.