تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب (دوره ۱۱ جلدی)

توضیحات

تفسیر «کنزالدقائق و بحرالغرائب» اثر میرزا محمد مشهدى قمى (م ۱۱۲۵ ق) است که غالبا با نقل روایات به تفسیر آیات پرداخته است. در یک کلام مى توان گفت، این تفسیر چکیده مهمترین تفاسیر امامیه و عصاره اندیشه هاى قرآنى تا عصر مفسر قمى است. مفسر قمى در تفسیر خویش، احادیث قرآنى را از تفسیر فرات بن ابراهیم، تفسیر قمى، عیاشى و تبیان شیخ طوسی نقل مى کند. در مباحث تفسیرى از مجمع البیان، تفسیر امام حسن عسکری علیه‌السلام، تفسیر ابن مسعود و ابن عباس، کشاف، برهان، بیضاوى، الدرالمنثور و دیگران بهره مى گیرد.

علامه مجلسى در تقریظ خود بر این تفسیر مى نویسد: خداوند جزاى خیر دهد به عالم شایسته، دانشمند کامل، پژوهشگر ژرف نگر، جانشین زبردست گذشتگان، شخصیتى که دقیق ترین معانى علمى را با فکر تیزبین خود بدست مى آورد و گوهرهاى حقیقت را با رأى صائب خود استخراج مى کند، عالم مطلع، نیک اقبال و تربیت یافته مکتب اهل بیت، مولانا میرزا محمد، مؤلف این تفسیر. انشاءاللّه پیوسته تحت تأییدات پروردگار توانا موفق باشد. او این تفسیر را زیبا، متقن، باکمال دقت، پرفایده و بجا نوشته و آیات بینات قرآن را با روایات ائمه طاهرین علیه‌السلام تفسیر نموده است. نکته هاى ناب معانى را از پوسته لفظ جدا نموده و سنت و کتاب را با هم تلفیق کرده است. او تمام تلاش خود را در تفسیر خویش بکار گرفته و آنچه از اخبار و احادیث لازم بوده استخراج نموده است. او همچنین معانى لطیف و رازهاى ناگفته را به تفسیر خویش افزوده و تفسیر خود را پربار و پسندیده تر کرده است. خداوند او را از برکات ایمانش بهره مند گرداند و اهل ایمان را از تفسیر وى بهره ور سازد و به او بهترین جزاى نیکوکاران را عطا فرماید و با ائمه طاهرین صلوات الله علیهم اجمعین محشور بگرداند. روز عید غدیر مبارک ۱۱۰۲. محمدباقر بن محمدتقى.

روش تفسیرى کنز الدقائق

میرزا محمد قمى خود در آغاز تفسیر خویش، هدف از تألیف این اثر ارزشمند را چنین بیان مى کند: من در گذشته، تعلیقاتى بر تفسیر مشهور علامه زمخشرى نگاشته بودم و آن را با دقت و حوصله مطالعه و بررسى نمودم. سپس حواشى علامه زبردست، شیخ بهاءالدین عاملى را مطالعه نموده و در مورد مطالب آن اندیشیدم. آن گاه به نظرم آمد که تفسیرى را که حاوى اسرار ناشناخته قرآن و دربردارنده نکات جدید و بکر در مورد تأویل آیات آن باشد، در پرتو احادیث و روایات و گفتارهاى قرآنىِ ائمه اطهار علیهم‌السلام تألیف نمایم.

با بررسى اجمالى این تفسیر و با توجه به اقوال علماء درباره آن، خصوصیات کلى تفسیر را مى‌توان اینچنین ترسیم کرد:

• ۱- شامل همه آیات قرآن مى‌باشد.
• ۲- روائى است، سعى در جمع‌آورى روایات تفسیرى با ذکر اسناد آنها، نموده است.
• ۳- متعرض مباحث شأن نزول، قرائت، لغت، تجزیه و ترکیب و نکات بلاغى، مى‌گردد.
• ۴- اجتهادى است، مطالب را گاهى تجزیه و تحلیل و نقد و تأیید مى‌نماید و نظر خود را ابراز مى‌کند.
• ۵- روایات خود را از تفسیر نور الثقلین گرفته و از کتاب تفسیر «تأویل الآیات الظاهره فى شأن العتره الطاهره» و بعض تفاسیر روایى دیگر نقل مى‌کند.
• ۶- بیانات مختلف خود را از تفسیر بیضاوى دارد، مقدارى از تفسیر کشاف و مجمع نیز اضافه نموده است.
• ۷- شامل مباحث کلامى، فلسفى و عرفانى نیز مى‌باشد.
• ۸- از شیوه مزجى استفاده مى‌نماید.
• ۹- تفسیرى است که به تأویل بیانى و روائى پرداخته است.
• ۱۰- گاهى به تناسب اقوال مختلف را نقل مى‌نماید.

در تأثیر پذیری کنز الدقائق از تفسیر بیضاوى باید افزود: میرزا محمد مشهدى به تفاسیر کشاف و بیضاوى، علاقه خاصى داشته است، به گونه‌اى که حاشیه‌اى بر کشاف و حاشیه‌اى بر حاشیه شیخ بهایى بر تفسیر بیضاوى دارد، همین امر سبب شده است که معظم تفسیر بیضاوى را با عین عبارات آن در کنز الدقائق نقل نماید، و بدلیل وضوح این مطلب کمتر مطالب را رسما به بیضاوى استناد مى‌دهد، فقط گاهى اوقات مى‌فرماید: «قال البیضاوى». بدین جهت اکثر مطالب تفسیرى کنز الدقائق از تفسیر بیضاوى است، غالب بحثهاى لغوى، معانى، بیانى، بحثهاى علوم قرآنى ابتداى سوره‌ها مانند، تعداد آیات، مکى و مدنى بودن، بحثهاى کلامى و نقل اقوال اشعریه، خوارج، معتزله. بحثهاى ادبى و نقل اقوال زجاج، خلیل، ابن کیسان، اخفش، نقل قرائات از ابن کثیر، نافع، ابى عمر، عاصم، کسائى، ابن عامر، یعقوب و گاهى ابن عباس، ابن مسعود و دیگران، حتى بخشى از «اقول» ها از تفسیر بیضاوى است. گاهى نیز از تفسیر کشاف و مجمع البیان، با ذکر و یا بى‌ذکر نام آنان، نقل مى‌نماید.

البته این بدان معنا نیست که در اینگونه مطالب، مطلبى اضافه، یا کم نکند، بلکه، گاهى اوقات نظرات بیضاوى را نمى‌پذیرد و یا خود، بسط بیشترى مى‌دهد، مانند بحث تخصصى ادبى راجع به ضمیر فصل در جلد ۱ ص ۱۳۴- ۱۳۵ ذیل آیه ۵ سوره بقره، که تفصیل مطلب از خود اوست.

البته در بحثهاى فقهى، بطور طبیعى با استفاده از روایات اهل بیت «ع» نظر مى‌دهد و گاهى اوقات نظرات بیضاوى را نقد مى‌کند. مانند نقد نظر بیضاوى راجع به نزول حرمت خمر جلد ۲ ص ۳۲۳ ذیل آیه ۲۱۹ سوره بقره، یا ابراز نظرى عام‌تر از نظر بیضاوى مانند ج ۲ ص ۳۵۵ ذیل آیه ۲۳۴ بقره مى‌فرماید: و الاحسن ان یقال:… و گاهى کلام بیضاوى که غیر اختلافى باشد، نقل مى‌کند و در موارد اختلافى نظر امامیه را بیان مى‌کند. مانند آیه وضوء در آیه ۶ سوره مائده، ج ۴ ص ۴۵ به بعددر بحثهاى کلامى نیز، گاهى به کلام بیضاوى بسنده مى‌کند، مانند ج ۱ صفحه ۱۱۴ و ۱۱۵ ذیل آیه ۳ سوره بقره بحث ایمان و بحث فسق ج ۱ ص ۳۰۰ ذیل آیه ۲۶ سوره بقره.

گاهى همان کلام را بشکل مزجى مقدارى توضیح و بسط مى‌دهد، مانند بحث قدرت خداوند ذیل آیه ۲۰ سوره بقره (إن اللّه على کل شی‌ء قدیر) جلد اول صفحه ۲۳۱- ۲۳۲. و گاهى کلام بیضاوى را نادیده گرفته و نظر امامیه را فقط با نقل روایات بیان مى‌نماید. مانند جلد ۴ صفحه ذیل آیه ۱۰۳ سوره انعام (و هو یدرک الابصار).

در حروف مقطعه، صاحب کنز، نظراتى بیش از روایات منقول (و غالبا موجود در تفسیر نور الثقلین) ابراز نداشته، و در بیان منقول از بیضاوى نیز وجوه رمز بودن آنها مطرح مى‌شود. همچنین بحثى راجع به اعراب و آیه بودن آنها نقل مى‌کند.