تفسیر العیاشی

توضیحات

تفسیر العیاشی تفسیری روایی از قرآن کریم، از تفسیرهای کهن امامی است متعلق به عصر غیبت صغری اثر مفسر شیعی محمد بن مسعود عیاش السلمی السمرقندی معروف به عیاشی از محدثان متقدم شیعی و معاصر کلینی

بر اساس مطالبی که از این تفسیر در آثار دوره‌های بعدی آمده، احتمالاً در اصل شامل تمامی قرآن بوده است، اما آنچه اکنون در دسترس است، از ابتدای سوره حمد تا آخر سوره کهف را دربردارد.

وجه تمایز تفسیر عیاشی با تفسیر قمی و تفسیر فرات کوفی (دیگر تفاسیر روایی سده‌های نخست)، توجه ویژه عیاشی به وجوه فقهی آیات الاحکام دانسته شده است. عیاشی به مسائل کلامی و فرقه‌های شیعی و غیر شیعی نیز پرداخته و روایاتی را در این باره آورده است. با این حال حذف اسانید و مرسل بودن احادیث، که توسط تدوین‌کننده و ناقلان آن صورت گرفته، از ارزش کتاب کاسته است.

بسیاری از عالمان شیعه نظیر سید هاشم بحرانی در تفسیر البرهان، مجلسی در بحارالانوار و فیض کاشانی در تفسیر صافی، از این تفسیر بسیار نقل کرده‌اند. علامه طباطبایی، مقدمه‌ای بر این کتاب نگاشته و اهمیت و جایگاه این تفسیر را بیان کرده است.

عیاشى، نخست، در مقدمه‌اى کوتاه به ذکر احادیثى در فضیلت قرآن کریم، ترک روایت احادیث مخالف با قرآن، مطالب مذکور در قرآن و لزوم مراجعه به ائمه اطهار(ع) برای فهم و تفسیر قرآن، پرداخته است(همان، ج ۱، ص۷۴ – ۹۷)، سپس آیاتى را تفسیر کرده که در آنها روایاتى از ائمه(ع) درباره اعتقادات و آموزه‌هاى شیعى، به‌ویژه در فضایل اهل‌بیت(ع) و منقصت دشمنان ایشان رسیده است. بیشتر این روایات، از امام باقر و امام صادق(ع) نقل شده است. رجال‌شناسان امامى، با وجود ستودن عیاشى، گفته‌اند که وى از افراد ضعیف روایت مى‌کرده است.

در تفسیر عیاشى، علاوه بر مطالب تفسیرى و فقهى، به مسائل کلامى نیز پرداخته شده است؛ مثلاً عیاشى، در بحث از جبر و تفویض، روایاتى دال بر رد هر دو نظریه جبر و تفویض آورده و نظرى موافق با «امر بین أمرین» ارائه کرده است

عیاشى، روایاتى درباره فرقه‌هاى شیعى و دیگر فرق، از جمله واقفیه و خوارج و عجلیه و قَدَریه، آورده است

متن موجود تفسیر عیاشى، نوشته‌اى مرسل است که در آن، اسناد احادیث ذکر نشده است و تدوین کننده، بنا بر گزارش خود وى اسناد را حذف کرده تا در فرصتى مناسب، این متن را نزد کسى که آن را به طریق سماع یا اجازه از مؤلف یا احتمالا از شاگردان وى به دست آورده، برخواند.

حاکم حَسکانى، در «شواهد التنزیل»، از متن مسنَد تفسیر استفاده کرده است و گویا متن مسند تفسیر تا زمان ابن طاووس(متوفى ۶۶۴)، در دست بوده است.