ممد الهمم در شرح فصوص الحکم

توضیحات

ممد الهمم شرحى است فارسى بر فصوص الحکم شیخ اکبر، محى‌الدین بن عربى که حضرت استاد حسن‌زاده آملى، آن را در شهرستان آمل، حین تدریس فصوص، بر جمعى از طالبان معرفت و کمال املا نمود و پس از گذشت سالیانى، آن را مرتب و مهیاى طبع و نشر کرد. استاد، در آخر کتاب پس از پایان یافتن ترجمه و شرح همه فصوص، فصى را به نام «فص حکمه عصمتیه فى کلمه فاطمیه» به عنوان مستدرک و متمم کتاب فصوص الحکم، اضافه فرموده است.

کتاب «فصوص الحکم»، داراى یک مقدمه و بیست و هفت فص است. استاد حسن‌زاده، در شرح خود بر این کتاب، ابتدا، جمله‌اى از متن را ذکر و سپس به ترجمه و شرح آن پرداخته است. فصى که استاد، خود، به عنوان مستدرک و متمم کتاب افزوده است، مشتمل بر بیست و دو موضوع مى‌باشد.

هر فص از فصوص بیست و هفت‌گانه فصوص الحکم، به نام یکى از انسان‌هاى کامل است که با لفظ کلمه از وى یاد شده است. در هر فص، محور بحث، یکى از مسائل مهم قرآنى است. نخستین فص، به نام آدم و آخرین فص، به نام حضرت خاتم(ص) است. بیست و هفت انسان کاملى که فص‌ها به نام آنهاست، عبارتند از: آدم، شیث، نوح، ادریس، ابراهیم، اسحاق، اسماعیل، یعقوب، یوسف، هود، صالح، شعیب، لوط، عزیر، عیسى، سلیمان، داوود، یونس، ایوب، یحیى، زکریا، الیاس، لقمان، هارون، موسى، خالد و محمد(ص).

پاره‌اى از مطالب کتاب «فصوص الحکم»، با توجه به ترجمه و شرح آن، اجمالا، عبارتند از: حمد عبدبا اقسام سه‌گانه‌اش(حمد قولى، حمد فعلى و حمد حالى)؛ حمد خالق با اقسام سه‌گانه‌اش؛ بیان رؤیاى مؤلف؛ فص حکمه الهیه فى کلمه آدمیه(اسم در اصطلاح حکما و در اصطلاح عرفا، فیض اقدس و فیض مقدس، طبیعت در اصطلاح حکما، طبیعت در اصطلاح اهل عرفان…)؛ فص حکمه نفثیه فى کلمه شیثیه(نفث، در لغت، ارسال کردن نفس، انواع دعا و اقسام سائلین، جود خداوند و دعاى بندگان)؛ فص حکمه سبوحیه فى کلمه نوحیه(بحثى در معانى امکان در فلسفه و عرفان، قلب المؤمن عرش الرحمن، تشبیه و تنزیه)؛ فص حکمه قدوسیه فى کلمه ادریسیه(العلو نسبتان، و من اسمائه الحسنى العلى، فعالم الطبیعه صور فى مرآه واحده)؛ فص حکمه مهیمیه فى کلمه ابراهیمیه… فص حکمه فردیه فى کلمه محمدیه(حکمت فردیه به کلمه محمدیه(ص) اختصاص دارد، محمد(ص) اوضح دلیل بر رب خود است…).

دو نمونه از کار مؤلف و شارح:

1. مؤلف، در فص یکم مى‌گوید:…فاول ما القاه المالک على العبدمن ذلک، فص حکمه الهیه فى کلمه آدمیه…

   شارح، مى‌گوید: اول چیزى که مالک، بر این بنده، از آن کتاب، القا فرمود، فص حکمت الهیه درباره کلمه آدمیت است. فص، نگین انگشتر است که نام خود را بر آن حک می‌کردند و گنجینه‌ها و خزاینشان را به آن مهر مى‌زدند، لذا قلب کلمه تامه را که فص حلقه دو قوس نزولى و صعودى است و مجمع نقوش معارف و حقایق که خلاصه و زبده هر چیز در او منتقش است، تعبیر به فص کرده است و چون نگین، زینت است، آن‌گاه قلب انسان مزین مى‌شود که نقوش معارف در آن منتقش شود…

2. مؤلف، در فص بیست و هفتم مى‌گوید: انما کانت حکمته فردیه لانه اکمل موجود فى هذا النوع الانسانى و لهذا بدء به الامر و ختم فکان نبیا و آدم بین الماء و الطین ثم کان بنشأته العنصریه خاتم النبیین…

شارح، مى‌گوید: حکمت فردیه از آن روى به کلمه محمدیه(ص) اختصاص دارد که در اکملیت متفرد است، چه در نوع انسانى اکمل موجود است، لذا امر وجود به او آغاز شد که در اول، روح او ایجاد شد و نبوت و رسالت بدو پایان یافت که نبى بود و آدم بین ماء و طین بود، سپس به نشئه عنصرى‌اش خاتم نبیین است.

از آن‌جا که فصوص کتاب، همگى، به مردان کامل اختصاص یافته، علامه حسن‌زاده، بسیار لازم و مناسب دیده‌اند که از زنان کامل نیز سخن به میان آید، لذا فصى را به نام سرسلسله زنان کامل دوران، مردآفرین روزگار، بدر درخشان محمد مصطفى(ص)، همسر والاى على مرتضى(ع)؛ یعنى فاطمه زهرا(س)، اضافه فرموده‌اند و در آن، از مقام والا، پاکى، عصمت، عظمت و… آن حضرت سخن گفته‌اند.