معجم مقاییس اللغه

توضیحات

معجم مقاییس اللغه اثر ابوالحسن احمد بن فارس بن زکریا، از مهم‌ترین معاجم لغوى زبان عربى به شمار مى‌رود.

لغات بر اساس حروف الفباء و با توجه به حروف اصلى کلمه مرتب شده است اما براى خود، چینش خاصى دارد.

ابتداء مواد لغات (حروف اصلى کلمه) بر اساس حروف الفباء به ۲۸ قسمت (یعنى ۲۸ کتاب) تقسیم و هر کتاب بر اساس حروف اصلى کلمات به سه باب تقسیم گردیده است. باب اول ثنایى مضاعف، باب دوم ثلاثى و باب سوم کلماتى که بیش از سه حرف اصلى دارند (رباعى و خماسى).

مؤلف نیز در مقدمه‌اش بعضى از کتب لغت که از آنها در تألیفش استفاده کرده برشمرده است. او سعى نموده از تمامى منابع لغوى پیشینیان بهره گیرد؛ لذا کتاب‌هاى «العین» خلیل، «غریب الحدیث» ابوعبیده، «مصنف الغریب» ابوعبیده، «کتاب المنطق» ابن سکیت، و «الجمهره» ابن درید را پنج منبع اصلى براى جمع‌آورى و تدوین کتابش دانسته است.

مؤلف براى تدوین کتاب، براى هر واژه‌ى دو حرفى یا سه حرفى، یک یا چند حوزه‌ى معنایى در نظر گرفته است که در همه‌ى واژه‌هاى هم ریشه مشترک است و معناى واژه‌هاى مختلفى که از آن ریشه مشتق مى‌شوند، بر پایه‌ى همین حوزه‌ى معنایى مشخص مى‌گردد. اگرچه این نظریه پیش از آن در کتاب العین خلیل به گونه‌ى جابه‌جایى حروف یک واژه مطرح شده است؛ اما ابن فارس نخستین کسى است که بر آن جامه‌ى یک نظریه‌ى مستقل پوشانده است. این نظریه ابتدا در کتاب ثلاثه به صورت فشرده و خام مطرح شده، سپس در مهم‌ترین کتاب لغت وى معجم مقاییس اللغه بسط و گسترش یافته است. آنگاه وى بر پایه‌ى همین نظریه، به بحث دیگرى که خود آن را «نحت» یا واژه‌تراشى خوانده است، کشیده شده که بنابر آن واژه‌هاى رباعى و خماسى در اثر آمیزش دو یا چند واژه و گاه یک جمله پدید آمده‌اند، چنانکه مثلاً واژه‌ى «حَیْعَلَ» از ترکیب واژه‌هاى حى و على پدید آمده است.

مؤلف سعى کرده است براى هر ماده اصول معنایى آن را ذکر کند و مشتقات مختلف آن ماده را به آن اصول برگرداند، این کار گرچه اجتهادى بوده و در بسیارى از موارد مى‌توان بر او اشکالاتى وارد کرد، اما در نوع خود بى‌نظیر بوده و امروزه نیز کار او بسیار مورد نیاز است؛ چه این که او اولین کسى است که این کار را در این حجم وسیع انجام داده است. قبل از او ابن درید چنین کارى را به صورت محدود و فقط در مورد اسماء قبایل و اسامى مرتبط با آنها انجام داده بود و پس از او نیز کتابى بدین قوت در این زمینه نوشته نشده است.