مناهج الیقین فی اصول الدین

توضیحات

مناهج الیقین فی أصول‌الدین، کتابى است جامع و استدلالى که به صورت تفصیلى به بحث و نظر در مسائل کلامى پرداخته است. این کتاب را مى‌توان بهترین کتاب کلامى علامه حلى شمرد. چنانکه او خود در کشف المراد و دیگر کتبش به این کتاب ارجاع مى‌دهد.

نهایه المرام گرچه مفصل‌ترین و عمیق‌ترین کتاب کلامى علامه حلى است؛ اما از آن جا که تمام نسخ موجود این کتاب ناقص است و مباحث آن فراتر از مسائل امور عامه نمى‌رود، لذا مى‌توان مناهج الیقین را که جامع همۀ مسائل کلامى است بر آن ترجیح داد. این کتاب برخلاف کشف المراد و انوار الملکوت که شرحى بر کتب دیگران مى‌باشد، تألیفى است مستقل. او این کتاب را در سال ۶۸۰ باتمام رساند.

به طور کلى کتاب از یک مقدمۀ مختصر و ۱۲ منهج تشکیل یافته است:

المنهج الاول فى تقسیم المعلومات: مؤلف در این منهج، معلومات را از دو جهت تقسیم مى‌کند. او یک بار معلوم را از جهت وجوب و امکان و امتناع تقسیم کرده و بار دیگر از حیث وجود و عدم تقسیم مى‌کند.

المنهج الثانى فى تقسیم الموجودات: مؤلف در این منهج، ابتداء موجودات را طبق نظر متکلمین تقسیم مى‌کند و مى‌گوید موجودات یا قدیم هستند و یا حادث. سپس او موجود حادث را به جوهر و عرض تقسیم مى‌کند و به مباحث پیرامون جواهر و اعراض مى‌پردازد.

مباحث مربوط به اجسام، حرکت و کیفیات. او اعراض را در این جا طبق نظر متکلمین ۱۹ عرض مى‌داند. مؤلف در مقصد دوم، موجودات را طبق نظر حکماء تقسیم مى‌کند و آن را نسبت مى‌دهد به اوائل. او موجود را تقسیم مى‌کند به واجب و ممکن؛ ممکن را به جوهر و عرض، جوهر را به ماده، صورت، جسم، نفس و عقل؛ عرض را به اعراض ۹ گانه.

المنهج الثالث فى احکام الموجودات: مؤلف در این منهج ۴ مبحث دارد. مبحث علت و معلول، واحد و کثیر، تماثل و اختلاف و تضاد، کلى و جزئى.

المنهج الرابع فى اثبات واجب‌الوجود تعالى و بیان صفاته: در این منهج که از سیزده مبحث تشکیل یافته، مؤلف ابتداء دور و تسلسل را باطل کرده و وجود خداوند را اثبات مى‌کند. سپس به بیان صفات ثبوتیه حضرت حق جل جلاله مى‌پردازد.

المنهج الخامس فى ما یستحیل علیه تعالى: این منهج از ۱۵ مبحث تشکیل یافته است. مؤلف در هرمبحثى به بیان یکى از صفات سلبیۀ حضرت بارى تعالى مى‌پردازد. صفاتى؛ همچون مرکب نبودن، متحیز نبودن، محل نداشتن، جهت نداشتن، اتحاد نداشتن با غیر، محل حوادث نبودن، مرئى نبودن و…

المنهج السادس فى العدل: مؤلف در این منهج طى ۱۰ مبحث، مسائل مربوط به عدل را بیان مى‌کند. مباحثى که در این منهج مطرح شده، عبارت است از: اقسام فعل، فاعل بودن انسان، محال بودن فعل قبیح از خداوند، تکلیف، لطف، ألم، عوض، آجال، ارزاق و اسعار و اصلح.

المنهج السابع فى النبوه: مؤلف طى ۹ مبحث، ابتداء نبوت را تعریف کرده، امکان آن را اثبات سپس وجوب بعثت را اثبات مى‌کند. سپس به نبوت خاصه و اثبات نبوت حضرت ختمى مرتبت(ص) پرداخته و معجزۀ آن حضرت؛ یعنى قرآن و علت اعجاز آن را بیان مى‌کند. او بخشى از مباحث نبوت عامه؛ همچون عصمت و افضل بودن انبیاء(ع) از ملائکه و کرامات را در مباحث پایانى این بخش مى‌آورد.

المنهج الثامن فى الامامه: این منهج از ۹ بحث حول تعریف امامت، عصمت امام، وجوب منصوص بودن امام، افضل بودن امام و مسائل مربوط به امامت ائمه اثنی‌عشر تشکیل یافته است.

المنهج التاسع فى المعاد: این منهج از ۳ بحث تشکیل یافته است. مؤلف ابتداء امکان معاد و سپس وجوب آن را اثبات مى‌کنند. بعد به بیان آراء بعضى از اقدمین حول معاد مى‌پردازد.

المنهج العاشر فى الوعد و الوعید: مؤلف در این منهج طى یک مقدمه و پنج بحث به مسائل مربوط به وعد و وعید؛ همچون ثواب و عقاب، احباط و تکفیر، انقطاع عقاب فاسق، توبه و شفاعت مى‌پردازد.

المنهج الحادى عشر فى الاسماء و الاحکام: در این منهج مؤلف مباحث مربوط به ایمان و کفر را بیان مى‌کند.

المنهج الثانى عشر فى الامر بالمعروف و النهى عن المنکر: این منهج به تعریف امر به معروف و نهى از منکر و اثبات وجوب آنها اختصاص یافته است.