تسع رسائل فی الحکمه و الطبیعیات

توضیحات

کتاب تسع رسائل فی الحکمه و الطبیعیات به زبان عربی شامل نه رساله در فلسفه و طبیعیات و یک ضمیمه  از شیخ الرئیس ابن‌سینا به شرح زیر است.

۱. الرساله الاولی: فی الطبیعیات من عیون الحکمه

برخی از مطالب این رساله عبارتست از: حکمت و اقسام آن؛ متناهی بودن ابعاد؛ زمان؛ جهت؛ تقسیم اجسام طبیعی به دو قسم مرکب و بسیط؛ آثار اجسام علوی.

۲. الرساله الثانیه: فی الاجرام العلویه

شامل مباحث: انحصار اجسام طبیعی در دو قسم مرکب و بسیط؛ تقلید عالم طبیعی از عالم الهی در مسائل مربوط به وضعیت مبدا اجسام؛ نظر طبیعیون در مورد مکان داشتن جسم بسیط و مختص بودنش به مکان معین؛ حرکت افلاک و میل آنها؛ نسبت میان افلاک و عناصر اربعه؛ وجود قوای طبیعی، گاهی دراجرام بسیط بوده و گاهی در اجرام مرکب؛ افاضاتی که از کواکب ثابته به زمین می‌‌رسد.

۳. الرساله الثالثه: فی القوی الانسانیه و ادراکاتها

شامل: انقسام انسان به دو بعد سر و علن؛ انقسام قوای روح انسان به دو قسم موکل بالعمل؛ توضیح در مورد روح انسانی و چگونگی ارتسام صور معقولات در آن؛ روح قدسی و ویژگی‌های آن؛ توضیح در باره لوح و قلم و کتابت.

۴. الرساله الرابعه: فی الحدود (حدود و تعاریف علوم عقلی)

۵. الرساله الخامسه: فی اقسام العلوم العقلیه

این رساله شامل: ماهیت حکمت؛ تقسیم حکمت به عملی و نظری؛ تقسیم حکمت نظری به سه قسم علم اسفل یا علم طبیعی و علم اوسط یا علم ریاضی و علم اعلی یا علم الهی؛ تقسیم حکمت عملی به سه قسم تدبیر نفس یا علم اخلاق، تدبیر منزل و تدبیر مدن؛ تقسیم حکمت طبیعی به دو قسم اصلی و فرعی؛ اقسام اصلی حکمت ریاضی؛ اقسام فرعی حکمت ریاضی؛ اقسام اصلی علم الهی؛ فروع علم الهی؛ اقسام نه گانه حکمت منطقی.

۶. الرساله السادسه: فی اثبات النبوات و تأویل رموزهم و امثالهم

نویسنده در این رساله، ابتدا مریی و نامریی را در مورد موجودات توضیح می‌ دهد و برای آن دو مثال‌هایی ذکر می‌کند، بعد در رابطه با نفس ناطقه که وجه تمایز انسان با سایر موجودات است، مطالبی را ذکر می‌ نماید. ابن سینا، اشاره ‌ای نیز به ماهیت وحی و ملک دارد و در ادامه در مورد نبوت حضرت خاتم الانبیاء، محمد مصطفی (ص)، می‌‌گوید: بر هر عاقلی، هنگام مقایسه نبوت آن حضرت با سایر انبیا، ثابت می‌‌گردد که ویژگی خاصی در نبوت آن حضرت بوده است. درباره احاطه نبی مکرم بر علوم و حکمت‌های گوناگون، مطالبی را بیان می‌‌کند و برای توضیح بیشتر، اقدام به تفسیر آیه نور می‌‌نماید و هر یک از نور و مشکات و زجاجه و شجره مبارکه و مغرب و مشرق را تاویل به مسائل علمی، مانند عقل هیولانی و نفس ناطقه و … می‌‌کند. مطالب دیگر این رساله عبارتند از: توضیح سماوات سبعه و عرش و فلک، ثواب و عقاب، تقسیم عوالم به عالم حسی و عالم خیالی و عالم عقلی و معنی هر یک از آنها، تفسیر ملائکه به قوای لطیفه غیر محسوسه، ابواب هشت‌گانه بهشت و ابواب هفت‌گانه جهنم.

۷. الرساله السابعه النیروزیه: فی معانی الحروف الهجائیه

مولف در این رساله می‌گوید: حروف هجائیه‌ای که در سرآغاز بعضی از سوره ‌های قرآنی آمده ‌اند، دارای فواید بسیاری هستند. این رساله در سه بخش تنظیم گردیده است که عبارتند از: ترتیب موجودات و بیان خاصیت هر یک از مراتب آنها؛ بیان چگونگی دلالت هر یک از حروف بر آن مراتب؛ غرض.

در بخش اول به مبدعیت واجب الوجود پرداخته و ذات واجبی را تبیین می‌‌کند و آن را وجود محض، حق محض، خیر محض، علم محض، قدرت محض و حیات محض معرفی می‌‌نماید و اولین پدیده واجب را عالم عقل می‌‌داند؛ سپس عالم عقل را معرفی کرده و به عالم نفس می‌‌رسد و بعد از تبیین آن، عالم طبیعیات را تشریح می‌‌کند. در فصل دوم، کیفیت دلالت حروف را بر آن مراتب به صورت‌های گوناگون مورد بررسی قرار می‌دهد و در فصل سوم، نتیجه مباحث را تا این جا بیان می‌کند که در واقع غرض این رساله نیز می‌ باشد. ابن سینا در مورد حروف مقطعه‌ای مانند الم، می‌‌گوید: آنچه به واسطه این حروف بر آن دلالت شده است، عبارتست از: قسم به اول ذی الامر و الخلق. در مورد مدلولٌ علیه سایر حروف مقطعه نیز به همین ترتیب سخن می‌‌گوید.

۸. الرساله الثامنه: فی العهد

هشتمین رساله، درباره عهد است. مؤلف، در این رساله حالات نفس را که در اثر ریاضت حاصل می‌شود، نام می‌برد و حدود و ثغور هر یک را همراه با حالت مقابل آن تبیین می‌نماید؛ حالاتی همچون کتمان سر، علم، بیان، فطانت حس، اصالت رای، حزم، صدق، وفاء، رحمت، حیاء، عزم، همت، حسن عهد، تواضع، عفت و …

۹. الرساله التاسعه: فی علم الاخلاق

مؤلف در این رساله می‌گوید: هر انسان طالب کمالی باید نفس خود را تکمیل کند، هم به لحاظ نظری که با علوم حاصل می‌گردد و هم به لحاظ عملی که با فضایلی که اصول آنها عفت، حکمت، عدالت و شجاعت و اجتناب از رذایل است، حاصل می‌شود. در مرحله بعدی هر یک از این اصول فضایل را تبیین کرده و حالت مقابل آن را بیان می‌کند؛ همچنین تعدادی از فضایل، نام برده می‌شوند و تبیین می‌گردند که هر یک در زیر مجموعه کدام قوه قرار می‌گیرند؛ به این ترتیب که سخاء، قناعت، به قوه شهوانی مربوط‌اند و صبر، حلم، کرم، عفو، صفح، تجاوز، کتمان سر مربوط به قوه غضبیه می‌باشند و …

۱۰. الضمیمه: قصه سلامان و ابسال

سلامان و ابسال قصّه‌ای رمزی است که در قرن سوم هجری به دست حنین بن اسحاق از یونانی به عربی ترجمه شد. تاویل رمزهای این قصه از همان آغاز ذهن اندیشمندانی همچون ابن سینا، فخر رازی، خواجه نصیر طوسی، جامی و … را به خود مشغول ساخت و هریک به تحلیل برخی از رمزهای آن پرداختند.

ابن سینا در نمط نهم اشارات در مقامات عارفان درباره سلامان و ابسال می‎نویسد: «اگر عارف و اهل بصیرت و صاحبدل هستى و چنانچه داستان سلامان و ابسال را شنیده‏‌اى، بدان که منظور از سلامان مثل و سرگذشت تو است و مراد از ابسال مقام و درجه تو در مراحل و مقامات عرفان؛ بنابراین بکوش و تا جایى که توانایى دارى، رمز و معمائى را که در این داستان مندرج و مستتر است دریابى و راز آن را بگشایى.»